Ὁ «ἀφανισμός» τῶν Τουρκαλβανών τῆς Πελοποννήσου. Η ἄνοδος καὶ η πτώση τῶν «Λαλαίων»

Ὁ «ἀφανισμός» τῶν Τουρκαλβανών τῆς Πελοποννήσου. Η ἄνοδος καὶ η πτώση τῶν «Λαλαίων»






Δὲν ὑπάρχει περίπτωση νὰ διαβάσει κανείς γιὰ τὴν «Ἑλληνική ἐθνεγερσίας τοῦ ΄21» καὶ νὰ μὴν συναντήσει, ευθείς εξ΄ ἀρχῆς, ἀναφορές ὄτι τὸ χωριό Λάλα καί τοὺς κατοίκους του, τοὺς «Λαλαίους», ποῦ γιά τέσσερεις περίπου αἰῶνες ζήσαν στον Μόριά καί διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο κατά το πρῶτο έτος τὴς ἐπανάστασης Άνθρωποι σκληροί καί πολεμοχαρείς, ὅπως ἄλλωστε «πρόσταζε» ἡ ἐποχὴ, κλήθηκαν νὰ σηκώσουν το βάρος τὴς καταστολής τὴς Ἐπαναστάσεως στήν Ἡλεῖα, ἀλά καί εν μερη την παρενόχληση τῶν ἑλληνικῶν δυνάμεων ποῦ πολιορκοῦσαν την πρωτεύουσα του Μωριᾶ, την Τριπολιτσά.
Όντας ας ὁ φόβος καί ὁ τρόμος στήν δυτική Πελοπόννησο, αδιαφορούσαν γιά τὴς προσταγές τῶν Τούρκων καί θεωρῶντας τοὺς «ραγιᾶδες» τίποτα περισσότερο ἀπὸ σκλάβοι ἐφρόντισαν νὰ συμπεριφέρονται ἀνάλογα στοὺς τοπικούς πληθυσμούς.
Κατά τήν διάρκεια τῶν αἰώνων τὴς δουλείας καί ὲν μέσῳ πολλῶν κακουχιῶν καί ἀποτυχιῶν, ὁ φόβος του «Ραγιά» ἔγινε ἀπελπισία καί ἡ ἀπελπισία ἀπύθμενη ὀργὴ ποῦ ἀργὰ ἡ γρήγορα θὰ ἔπεφτε καί στὰ κεφάλια τῶν Λαλαίων, ἀναγκάζοντας τοὺς νὰ ἐγκαταλείψουν τον Μωριᾶ Ἀλλά ἂς πάρουμε καλύτερα τα πράγματα ἀπὸ τήν ἀρχή.


Ὁ ἐποικισμός τοῦ Λάλα καί τα προεπαναστατικά χρόνια.


Ὁ «Λάλας» εἶναι οἰκισμός τοῦ νομοῦ Ἠλείας χτισμένος σέ υψόμετρο 600 μέτρων.
Πρωτοκατοικήθηκε τον 14ο αἰώνα ἀπὸ Ἀλβανούς ποῦ ἔφερε ἀπὸ τα «Ἀκροκεραύνια Ὄρη, παράκτια ὀροσειρά τής νοτιο-δυτικής Ἀλβανίας, ὁ Μιχαήλ Δούκας. «Σούλι τοῦ Μοριά», χαρακτηρίζει τον Λάλα, ὁ Δημήτριος Φωτιάδης ποῦ γράφει ὅτι βρίσκεται στό ὀροπέδιο τοῦ Μπαστηρά, κοντά στήν ἀρχαῖα «Φολόη», στό ὅρος Ἐρύμανθος.
Στὰ πόδια τοῦ ἀπλώνεται ὁ κάμπος τής Ἠλείας ποῦ διασχίσει ὁ ποταμός Ἀλφειός.
Γιὰ πρώτη φορά ἐμφανίζεται ὡς αλβανόφωνο χωριό μὲ το ὄνομά σὲ ὀθωμανικό ἔγγραφο τοῦ 15ου αἰώνα καί προέρχεται πιθανότατα ἀπὸ το ἀλβανικό ἐπώνυμο «Λάλα», ὁ ὁποῖος ἴσως ἦταν κάποιος ἀπὸ τοῦς πρώτους οἰκιστὲς τοῦ
Οἱ Λαλαίοι ἦσαν μουσουλμάνοι ἀλβανικῆς καταγωγῆς. Τὸ πότε ἐγκατασταθήκαν στό Λάλα δὲν εἶναι ξεκάθαρα.
Ὁ Σπυρίδων Τρικούπης θεωρεῖ ὅτι το Λάλα κατοικήθηκε ἀπὸ Ἀλβανούς τῶν Βυζαντινῶν χρόνων καθώς καί τα «Μπαρδουνοχώρια», στὴ Λακωνία.
Ὁ Κ. Ἡλιόπουλος γράφει ὅτι μετά τὴν Ἂλωση, στίφη Ἀλβανών ἐγκαταστάθηκαν στὸ Λάλα, ἐνῶ ο Γ. Χρυσανθακόπουλος ἀναφέρει ὅτι οἰκιστὲς ἦταν ὁ Ἱσμαήλ Ἀγάς μὲ ὁμάδα Ἀλβανών ποῦ εἶχαν καταλάβει τήν Μεθώνη ὴ τήν Κορώνη το 1438.


Ὁ Άμβρόσιος Φρατζής ἀναφέρει ὅτι, «ὴ πόλις τοῦ Λάλα ὑπήρξε κατά το 1714 καί ἐπληθύνθει μετά τα Ὀρλωφικά».
Ὁ πληθυσμὸς τοῦ Λάλα κατ’ ἄλλους ἦταν 7.000, ἐνῶ κατά τίς παραμονὲς τοῦ ἀγώνα ὸ Φρατζής μᾶς πληροφορεῖ πῶς εἶχε περίπου 1.000 οἰκίες .
Ὅταν κατά το 1715 οι Βενετοί ἀποσύρθηκαν καί ὁλόκληρη ὴ Πελοπόννησος πέρασε στούς Τούρκους, τα πλούσια μέρη τής Ἠλείας δόθηκαν σεπρίγκιπες ἀπὸ τα σουλτανικά χαρέμια.
Οἱ «Χοττομαναίοι» τής Γαστούνης, ὅπως ὀνομάστηκαν οι Ὀθωμανοί πρίγκιπες, χρησιμοποίησαν τοῦς Λαλαίους ποῦ συντηρούνταν ἀπὸ ἐπιδρομές σὲ Ἑλληνικά χωριά, γιά νά κρατοῦν ὑποταγμένα τα γειτονικά μέρη.
Παράλληλα εἶχαν ἀρχίσει στὰ βουνὰ νὰ ἐμφανίζωνται οι πρῶτοι Ἕλληνες κλέφτες καί οι Λαλαίοι χρησιμοποιήθηκαν, κατά κόρον, ἐναντίον τοῦς Μετά τα Ὀρλωφικά, οι Λαλαίοι συνέπραξαν μὲ τοῦς Τουρκαλβανούς, οι ὁποίοι στάλθηκαν γιά τήν κατάπνιξη τοῦ κινήματος.
Χιλιάδες Πελοποννήσιοι πλήρωσαν μὲ τὴ ζωή τοῦς τη συμμαχία αὐτή.
Ὅμως Λαλαίοι καί Τουρκαλβανοί ἔγιναν ἐφιάλτες ἀκόμα καί γιά τοῦς Τούρκους μπέηδες καί ἀγάδες. Ἔτσι λοιπόν στάλθηκε στον Μωριᾶ ὸ φοβερός πασᾶς, Χασάν Τζεσαερλής, ὸ ὁποῖος μὲ τη βοήθεια Ἑλλήνων κλεφτῶν κατόρθωσε νὰ ἐξολοθρεύσει τοῦς νεοαφιχθέντες Τουρκαλβανούς, ἐνῶ ὅσοι ἀπὸ αὐτούς γλύτωσαν κατέφυγαν στον Λάλα καί κατ’ ἐπέκταση στήν ἀσφάλεια ποῦ τοῦς προσέφεραν οι ὅμοιοί τοῦς .
Σύντομα ἔγιναν τόσο ἱσχυροί ποῦ δέν ὑπολόγιζαν ούτε καί τον Τούρκο πασᾶ τής Τριπολιτσάς, πρωτεύουσας τότε τοῦ Μωριᾶ Οἱ Λαλαίοι περιφρονοῦσαν τοῦς Τούρκους, ἐνῶ τοῦς Ἕλληνας τοῦς θεωροῦσαν σκλάβους.
Οἱ Χοττομαναίοι ζοῦσαν τρυφηλά καί ἔδιναν τίς κόρες τοῦς στούς Λαλαίους γιά νὰ ἔχουν τὴ βοήθεια τοῦς
Αὐτοί ἀποκτοῦσαν κτήματα, εἴτε ὡς προῖκα εἴτε ἀγοράζοντας τα κι ἔτσι σύντομα ἔγιναν κυρίαρχοι τής Ἠλείας.
Περί το τέλος τοῦ 18ου καί τίς ἀρχές τοῦ 19ου αἰώνα ὴ οἰκονομικὴ ἰσχύς τῶν Λαλαίων λόγο τής ληστείες μεγάλωσε, ὅπως καί ὴ στρατιωτικὴ τοῦς ἰσχὺ, μετά καί τήν πτώση τῶν Χοτομαναίων ποῦ κυριαρχοῦσαν στὴ Γαστούνη καί ἔτσι οι Ἀλβανοί εἰσχώρησαν στήν Ὀθωμανική εξουσία.
Η Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία εἶχε λίγο στρατό στήν Πελοπόννησο. Περί τοῦς 2.500 στρατιῶτες, ἀπὸ τοῦς ὁποίους 500 ἦσαν στὴν Τρίπολη.


Γι’ αὐτό εἶχε ἀνάγκη τὴς στρατιωτικῆς βοήθειας τῶν Λαλαίων καὶ παραβλέπανε τίς βιαιοπραγίες τῶν Τουρκαλβανών.
Η περιουσιακή αὔξηση τῶν Λαλαίων αὔξησε καὶ τὴν ἐξουσία τοῦς στὴ Γαστούνη, τον Πύργο καί τα Καλάβρυτα.
Μὲ το ἐμπόριο δέν ἀνακατεύονταν, ἁντιθέτως το ἐμπόριο ἦταν στὰ χέρια τῶν Ἑλλήνων.
Περίφημος ἦταν ὸ ἀρχηγός τοῦς Ἀλή Φαρμάκης, τον ὁποῖο κατάφερε να διώξει ἀπὸ τήν Πελοπόννησο ὁ γιὸς τοῦ Ἀλή πασᾶ τῶν Ἰωαννίνων, Βελή πασᾶς μετά ἀπὸ μεγάλη εκστρατεία.
Ὡστόσο ἡ ἰσχύς τῶν Λαλαίων δὲν εἶχε μειωθεῖ καθόλου ως τὴν ἔκρηξη τής Ἐπανάστασης τοῦ Στηριζόμενοι στὴ δύναμή τους καὶ μάλιστα κατά τήν ἐποχή τοῦ Ἀλή Φαρμάκη, ἀρνήθηκαν νὰ καταβάλουν τον ἐπιβαλλόμενο φόρο στὴν Πόλη.
Αὐτό ἔκαμε το Σουλτάνο νά ὑποπτεύεται ὅτι οι Λαλαίοι μὲ τοῦς ἄλλους ὁμοεθνεῖς τους, θὰ προέβαιναν σε πράξεις ἀνεξαρτησίας κι ἐπεδίωξε τὴν ἐξόντωσή τους ή την ὑποταγῆ τους.
Κατά τον Π. Παπατσώνη, ὁ Σουλτᾶνος, «ὑπέβλεπε τοῦς δυνατούς καὶ ἤθελε νὰ τους βγάλει από τήν ἀράδα».
Στὴν Πηνεία, ὁλόκληρα χωριά εἶχαν μεταβληθεῖ σε τσιφλίκια τῶν Λαλαίων.
Ἀκόμα καὶ στήν Ἀχαΐα, στήν ἐπαρχία Καρυταίνης καὶ του Φαναριού, οἱ Λαλαίοι προσπαθοῦσαν νὰ ἐπεκτείνουν τήν ἐπιρροή τους, ἐκμεταλλευόμενοι καὶ τις ἀντιπάθειες ποῦ εἶχαν οι Ἕλληνες προεστοί μεταξύ τους.
Ο Σ. Τρικούπης ἀναφέρει ὅτι οἱ ἀνδρείοι καὶ ἐμπειροπόλεμοι Λαλαίοι ζοῦσαν καταρχάς ὡς ληστές ἡ ὡς ὑπομίσθιοι τῶν Χοτομαναίων τής Γαστούνης.
Πολλές φορές Βλέπουμε συνεργασία Ἑλλήνων καὶ Ἀλβανών σὲ ορισμένες περιπτώσεις.
Ὁ Κολοκοτρώνης εἶναι γνωστό ὅτι εἶχε σχέσεις με τοῦς Λαλαίους, ἄλλοι ἀπὸ αὐτοὺς ἦταν φίλοι του καὶ ἄλλοι ἐχθροὶ του.


Η Ἡλεῖα περνᾶ «διά πυρός καὶ σιδήρου».


Οἱ Λαλαίοι μὲ τὴ δύναμη ποῦ διέθεταν ἦταν ἕνας φοβερός ὑπολογίσιμος ἀντίπαλοι γιά κάθε ἐξέγερση. Ὅταν ξέσπασε ἡ Ἐπανάσταση ὅλοι οι Τοῦρκοι τοῦ Μωριά ἔπραξαν νὰ βροῦν καταφύγιο στὰ γειτονικά τους φρούρια ἡ στήν Τριπολιτσά.
Ἀνάμεσα τους καὶ οι φοβεροί «Μπαρδουνιώτες».
Οἱ μόνοι ποῦ παρέμειναν ἕκτος τῶν τειχῶν τῶν φρουρίων ἦταν οἱ Λαλαίοι ποῦ ὑπολογίζεται ὅτι στίς ἀρχές τοῦ ἀγῶνα εἶχαν δύναμη 1.900 ἀνδρῶν, 400 ἀπὸ τους ὁποῖους ἦταν ἱππεῖς.
Οἱ Λαλαίοι κινητοποιήθηκαν γιά να βοηθήσουν τοῦς ὀμόθρησκούς τους, ἐνῶ παράλληλα ἀρχικά προσπάθησαν νὰ κρατήσουν τήν Ἡλεῖα ἕξω ἀπὸ τίς ἐπαναστατικές ἐνέργειες
Ὡστόσο οἱ Ἡλεῖοι ξεσηκώθηκαν ἀπὸ τις ἀρχὲς τοῦ Ἀγώνα.
Ὅμως ἦταν ἀπειροπόλεμοι, ἐκτός ἀπὸ ὁρισμένους πού εἶχαν ὑπηρετήσει ὡς ἀξιωματικοὶ καί ὁπλίτες στὰ ἀγγλικὰ τάγματα στὴ Ζάκυνθο.
Ἐπί κεφαλῆς τῶν προκρίτων τῆς Γαστούνης ἦταν ὁ Γεώργιος Σισίνης, ὁ ὁποῖος ἀναγνωρίστηκε ἀμέσως ὡς ἀρχηγός τῶν ἐπαναστατημένων Ἑλλήνων ποῦ πολιόρκησαν τοῦς Τούρκους τὴς Γαστούνης.
Ὅταν ὅμως μαθεύτηκε ὅτι σπεύδουν σὲ βοήθεια τῶν τελευταίων οι Λαλαίοι σχεδὸν ὅλοι οἱ ἐπαναστάτες ἐγκατέλειψαν τον Σισίνη, μὲ ἐξαίρεση ἐλάχιστους ἄνδρες.
Ὁ Γεώργιος Σισίνης γεννήθηκε στὴ Γαστούνη τῆς Ἠλείας καί καταγόταν ἀπὸ πλούσια καί ἱστορικὴ οἰκογένειά τὴς περιοχῆς.
Μετά τήν ἀναίμακτη αὐτὴ ἐπιτυχία τους, οι Λαλαίοι, ἄρχισαν τίς ἐπιδρομές σὲ ὅλη τήν πεπεριοχή τῆς Ἠλείας γιά νὰ ἀποτρέψουν ὁποιοδήποτε ἐνίσχυση τῶν Ἑλλήνων ποῦ πολιορκοῦσαν τήν Πάτρα.
Ἐπρόκειτο γιά τὴ μοναδική ἀντίσταση τῶν Τούρκων τῆς Πελοποννήσου, ἐκτός βέβαια ἀπὸ ἐκείνες τῶν πολιορκημένων στὰ διάφορα κάστρα τῆς Πελοποννήσου.
Στὴ συνέχεια οι Λαλαίοι κινήθηκαν πρὸς το πλουσιότερο Ἑλληνικό κέντρο τῆς Ἠλείας, τον Πύργο μὲ σκοπό νὰ κυριεύσουν καί νὰ λεηλατήσουν τήν πόλη.
Ὁ ἀρχηγός τῶν ἐπαναστατῶν του πύργου, ὁ Χαράλαμπος Βιλαέτης ἦταν ὁ μόνος ἐπαγγελματίας στρατιωτικός. Εἶχε ὑπηρετήσει στὰ ἀγγλικὰ τάγματα τῆς Ζακύνθου καί εἶχε λάβει τον βαθμό τοῦ Λοχαγού.
Στίς 2 Ἀπριλίου 1821 οι Λαλαίοι ἐμφανίστηκαν ἔξω ἀπὸ τον Πύργο καί ζήτησαν τήν ἄμεση παράδοσή τοῦ Στήν πόλη ἐκείνη τη μέρα βρίσκονταν 100 Ζακυνθινοί, 70 πολεμιστές ἀπὸ τήν Ἀγουλινίτσα καί οι γιοὶ τοῦ Κολοκοτρώνη Πάνος καί Γενναῖος, ποῦ ἔρχονταν ἀπὸ τήν Ζάκυνθο μέ προορισμό τὴ Γορτυνία, μέ σκοπό νὰ συναντήσουν τον πατέρα τους.
Ἔγινε πολεμικό συμβούλιο, στὸ ὁποῖο πήραν μέρος ὅλοι οι ὁπλαρχηγοί.


Οἱ ὑπερασπιστές τοῦ Πύργου ἦταν 550 ἐνῶ οι Λαλαίοι 1.000.


Ὅμως οι Ἕλληνες ἦταν ἀπειροπόλεμοι καί ὁ Πύργος δέν εἶχε κάποια ἰσχυρή θέση. Η ἀξίωση ὅμως τῶν Λαλαίων γέμισε ὀργὴ τοὺς Ἕλληνες Ἔτσι συγκεντρώθηκαν στ’ ἀλώνια ἔξω ἀπὸ τήν πόλη περιμένοντας τοὺς ἔχθροὺς ἐντελῶς ἀκάλυπτοι.
Οἱ Λαλαίοι τοὺς περικύκλωσαν διαιρεμένοι σε τρία σώματα.
Μόνο 200 Ἕλληνες πρόλαβαν νὰ σωθοῦν τρέχοντας στὰ πρῶτα σπίτια τοῦ Πύργου ὅπου καί ὀχυρώθηκαν.
Στὴν πόλη τοῦ Πύργου ἐπικράτησε πανικός.
Ὁ ἄμαχος πληθυσμὸς ἐγκατέλειψε τα σπίτια τοῦ Αἱ περισσότερα γυναικόπαιδα κατέφυγαν στὸ Κατάκολο καί στον Αἰγίου Ἀνδρέα, απ’ ὅπου Ζακυνθινά πλοιάρια τοὺς μετέφεραν στο «φιόρο τοῦ Λεβάντε».
Τὴ διαφυγή τῶν γυναικόπαιδων, βοήθησε ἡ ἡρωική ἀντίσταση τῶν κλεισμένων στὰ σπίτια τοῦ Πύργου 200 ἐνόπλων, ἀνάμεσα στοῦς ὁποῖους καί ὁ 15χρονος, τότε Γενναῖος Κολοκοτρώνης καί ὁ 21χρονος ἀδελφὸς τοῦ Πάνος, ποῦ το 1824 δολοφονήθηκε ἀπὸ τοὺς κυβερνητικούς στὴ διάρκεια τοῦ ἐμφυλίου πολέμου. ;
Μετά ἀπὸ ὀχτάωρη πολιορκία, οι γενναῖoι ὑπερασπιστές τοῦ Πύργου ἀναγκάστηκαν νὰ ἀποχωρήσουν, καθώς οι Λαλαίοι ἄρχισαν νὰ βάζουν φωτιά στα ὀχυρωμένα σπίτια.
Η ἔρημη πόλη, ἔμεινε ἕρμαιο στίς ἄγριες διαθέσεις τοῦ ἐχθρού.


Η πρώτη ὑποχώρησή τῶν Λαλαίων.




Στίς 24 Ἀπριλίου, οἱ Λαλαίοι ἐμφανίστηκαν μπροστά στη Ἀγουλινίτσα, το σημερινό Ἐπιτάλιο. Ἀρχηγὸς τῶν λίγων ντόπιων, ἦταν Αἱ πρόκριτος Ἀλέξης Μοσχούλας, ποῦ μὲ 70 συμπολίτες του εἶχε πολεμήσει καί στον Πύργο.
Ὀργάνωσε την ἄμυνα της κωμόπολης ὅσο καλύτερα μπορούσε, ἐνισχυόμενος ἀπὸ μερικούς Πυργιώτες που βρέθηκαν κοντά.
Παράλληλα, ἄλλοι 70 Πυργιώτες καί 70 μαχητὲς ἀπὸ τὴν Κυπαρισσία καί τα Φιλιατρά, κατέλαβαν τη στρατηγικῆς σημασίας θέση Κλειδί.
Οἱ Λαλαίοι παρέμειναν τη νύχτα στον Ἀλφειό καί τα ξημερώματα ἐπιτέθηκαν ἐναντίον τῆς Ἀγουλινίτσας.
Οἱ λιγοστοί ὑπερασπιστές της βρέθηκαν σε δύσκολη θέση, ὡστόσο ἦταν ἀποφασισμένοι νὰ αμυνθούν μέχρι τέλους.
Τότε ἔφτασαν γιά βοήθεια οι ὑπόλοιποι Ἕλληνες ἀπὸ το Κλειδί.
Στὸ βουνό Δάρβιζα, πάνω ἀπὸ την Ἀγουλινίτσα, βρῆκαν Τούρκους νὰ φρουροῦν τη θέση καὶ τοῦς ἐπιτέθηκαν.
Ἐκείνοι, βλέποντας πολλούς ἐπαναστάτες νὰ φοροῦν μαύρες βράκες, τους πέρασαν γιά Μανιάτες καὶ ἔντρομοι ἔτρεξαν στὴν Ἀγουλινίτσα.
. Ἀλλά καί οι Λαλαίοι, φοβήθηκαν ὅτι θὰ ἀποκλειστοῦν ἀπὸ ἱσχυρότερες ἑλληνικές δυνάμεις μέσα στην Ἀγουλινίτσα καί ὑποχώρησαν καταδιωκόμενοι ἀπὸ τον Μοσχούλα καί τους ἄντρες του, που κατόρθωσαν κοντά στον Ἀλφειό να σκοτώσουν ἐννιά καί να συλλάβουν δεκατρείς.
Ἦταν η πρώτη φορά που οι Λαλαίοι ὑποχώρησαν μπροστά στους Ἕλληνες
Οἱ πλείοσι, ἦταν οι μόνοι ἀπὸ τους Πελοποννήσιους που ὑποχρεώθηκαν να ἀντιμετωπίσουν ἐπιτιθέμενους ἐχθρούς καί ὄχι ἀαμυνόμενους.
Το μίσος μεταξύ Ἑλλήνων καί Λαλαίων, ἦταν ἀβυσσαλέο καί μακροχρόνιο.
Ἦταν φανερό, ὅτι κάποιοι ἀπὸ τους δύο, στο τέλος της Ἐπανάστασης ἡ καί νωρίτερα, θὰ ἔπρεπε να ἐγκαταλείπουν τον Μοριά.
Ὁ «Ἀθανάσιος Διάκος» τῆς Ἠλείας Γέρος μετά το πάθημά τους στήν Ἀγουλινίτσα, οι Λαλαίοι ἐπιτέθηκαν ξανά ἐναντίον του ἔρημου Πύργου καί τῶν γειτονικῶν, πρὸς τον Ἀλφειό, χωριῶν τῆς Ὀλυμπίας.
Ὁ Χαράλαμπος Βιλαέτης, στον ὁποῖο ἀναφερθήκαμε παραπάνω, κατέλαβε με 500 Πυργιώτες αἰφνιδιαστικά το χωριό Στρέφι.
Στὸ κοντινὸ χωριό Λατζόι, τοποθέτησε μικρή φρουρά ἀπὸ Ζακυνθινούς καί Πυργιώτες, με ἐπικεφαλῆς τοῦς ἀδελφούς Παναγιώτη καί Δημήτρη Καμπάση ἀπὸ τη Ζάκυνθο.
Ἦταν ἡ πρώτη φορά ποῦ Ἕλληνες στρατοπέδευαν τόσο κοντά στον Λάλα. Στίς 10 Μαΐου 1821, 1.000 Λαλαίοι περικύκλωσαν το Λατζόι.
Η ὀρμή τους ἦταν φοβερὴ, ἀλλά καί οι Ἕλληνες μάχονταν ἡρωικά Ὁ Βιλαέτης, ἀπὸ το Στρέφι ὅπου βρισκόταν, ξεκίνησε νά βοηθήσει τοὺς πολιορκημένους στό Λατζόι. Τόν ἀκολούθησαν μόνο 100 ἀπὸ τοὺς ἄντρες του. Θέλοντας νά φτάσει γρηγορότερα στό Λατζόι, δέν κινήθηκε ἀπὸ τα ὑψώματα τῶν χωριῶν Ἀρβανίτι καί Καράτουλα, ἀλλά ἀπὸ τον ἀκάλυπτο πεδινό δρόμο.
Οἱ Λαλαίοι τοὺς ἀντιλήφθηκα καί κατάφεραν νά ἀποκόψουν τον Βιλαέτη ἀπὸ το κύριο μέρος τῶν ἀνδρῶν του.
Μόνο 28 πολεμιστές ἔμειναν μαζί του. Ὁ Βιλαέτης, αν καί μπορούσε νά διαφύγει, προτίμησε νά πολεμήσει καί νά πράξει το Καθῆκον του πρὸς το Γένος.
Οἱ Λαλαίοι ἄρχισαν νά χτυποῦν ἀπὸ παντοῦ Μία σφαίρα βρῆκε στό κεφάλι τον Βιλαέτη ποῦ ἄρχισε νά αἰμορραγεί, ὡστόσο συνέχισε νά πολεμᾶ Η ἄγρια συμπλοκή συνεχίστηκε κι ἔμειναν νά πολεμοῦν ὁ Βιλαέτης καί τρεῖς ἀκόμα γενναίους ἀγωνιστές. Σὲ λίγο, ὁ Ἠλεῖος ἀρχηγὸς δέχθηκε βροχή ἀπὸ σφαῖρες ἔπεσε νεκρός.
Οἱ Λαλαίοι ἐενθουσιάστηκαν καί δέν ἀσχολήθηκαν ἄλλο με το Λατζόι καί το Στρέφι.
Ἔκοψαν το κεφάλι του Βιλαέτη, το κάρφωσαν σ’ ἔνα κοντάρι καί ἐπέστρεψαν πανηγυρικὰ στον Λάλα. Γι’ αὐτοὺς, κάθε ἀντίσταση στήν Ἡλεῖα ἔπαψε με τον θάνατο του Βιλαέτη.
Εἶναι ὅμως χαρακτηριστικό, ὅτι ἐνῶ οι Λαλαίοι περιφρονούσαν τοὺς πάντες, τον Βιλαέτη, ὅμως τον θαύμαζαν, ἀποκαλῶντας τον «Φραγκοπαλικάρι».
Αὐτό ἦταν το ἡρωϊκό τέλος του Χαράλαμπου Βιλαέτη.


Ὁ Νίκος Γιαννόπουλος, στό βιβλίο του «1821.


Οἱ Μάχες τῶν Ἑλλήνων γιά την Ἐλευθερία», γράφει ὅτι του ἀρμόζει μιά θέση δίπλα στον Ἀθανάσιο Διάκο καί τον Παπαφλέσσα καί δέν ἔχει ἄδικο.
Νά σημειώσουμε ἐπίσης γιά τον Βιλαέτη, ὅτι ἦταν αὐτός ποῦ ὔψωσε τη σημαία τῆς Ἐπανάστασης στον Πύργο, στις 26 Μαρτίου 1821 καί πρίν τις συμπλοκές του με τοὺς Λαλαίους, εἶχε πολιορκήσει τοὺς Τούρκους στό κάστρο Χλεμούτσι. Τό κάστρο στό Χλεμούτσι το ὁποῖο χτίστηκε ἀπὸ τοὺς Γάλλους κατά την ἐποχῆ τῆς Φραγκοκρατίας καί ἀποτελοῦσε ἔνα ἀπὸ τα μεγαλύτερα τῆς Πελοποννήσου.


Η συνεισφορά τῶν Ἐπτανήσιων.


Ἐκείνη τήν κρίσιμη στιγμή ποῦ οι Ἡλείοι εἶχαν κυριευθεῖ ἀπὸ ἀπαισιοδοξία ἐμφανίστηκαν, «σαν ἀπὸ μηχανῆς θεοί», οι Κεφαλλονίτες Ἀνδρέας Μεταξᾶς καί Γεράσιμος Φωκάς, με 350 ἄνδρες καί ὁ Βαγγέλης Πανάς με 100 ἄνδρες Νὰ θυμίσουμε ὅτι τα Ἐπτάνησα τότε ἦταν ἀγγλοκρατούμενα καί οι «γνωστοὶ ἀνθέλληες», Βρετανοί ἔδειχναν μεγάλη αὐστηρότητα σὲ ὅσους Ἐπτανήσιους ἔσπευδαν νά πολεμήσουν στό πλευρό τῶν ἐπαναστατημένων συμπατριωτῶν τοὺς Μάλιστα, οι Κεφαλλονίτες ἐμφανίστηκαν ὡς «ἀρχηγοί καί στρατηγοὶ τῶν Ἡνωμένων δυνάμεων τῆς Ἑπτανήσου» καί κυκλοφόρησαν φήμες ὅτι ἀποτελοῦν το πρῶτο τμῆμα μεγαλύτερου στρατεύματος.


Ὁ Κωνσταντίνος Μεταξᾶς, ἀδελφὸς τοῦ Ἀνδρέα, ἀγόρασε στὶς 17 Μαΐου με δικά του χρήματα, δύο πεδινά τροχοφόρα πυροβόλα ἀπὸ ἕναν Κεφαλλονίτη πλοίαρχο.
Ἦταν ἕνας ἀπὸ τοῦς χιλιάδες Ἕλληνες που ἔδωσαν μέρος της προσωπικής τοῦς περιουσίας γιά τον Ἀγώνα Πολλοί, ἀπὸ αὐτοὺς, πρίν το 1821 ἦταν πάμπλουτοι καί ἀφοῦ ἔδωσαν τα πάντα γιά τήν Επανάσταση, πέθαναν πάμφτωχοι καί ἀγνοημένοι.
Στίς 20 Μαΐου 1821, οι Κεφαλλονίτες ξεκίνησαν με κατεύθυνση τον Πύργο. Στήν πορεία, ἑνώθηκαν με πολλές ὁμάδες χωρικῶν με ντόπιους ἀρχηγούς Στὸν Πύργο, συναντήθηκαν με 160 Ζακυνθινούς, ὑπό τον Διονύσιο Σεμπρικό καί Πυργιώτες, ὑπό τον Νικόλαο Βιλαέτη, ἀδελφό του Χαράλαμπου. Ἔτσι στοὺς Ἐπτανήσιους, προστέθηκαν καί 700 περίπου Ἡλείοι, στοὺς ὁποίους συμπεριλαμβάνονταν καί 100 πολεμιστές ἀπὸ το χωριό Δίβρη, τη σημερινή Λάμπεια, ὑπό τοῦς Ἰωάννη καί Ἀγγελῆ Πετραλιά, ὁ ὁποῖος μισθοδοτούσε τοῦς ἀγωνιστές αὐτοὺς καί ξόδεψέ γιά τον Ἀγώνα 100.000 γρόσια.
Στις 13 Μαΐου, 600 ἀγωνιστές ἀπὸ τήν Ὀλυμπία ὑπό τοῦς Τ. Χριστόπουλο καί Ν. Ζαριφόπουλο, 600 Γορτύνιοι, ὑπό τον Γ. Πλαπούτα καί 250 ἄνδρες ἀπὸ τήν Κυπαρισσία, ὑπό τον Κ. Μέλλιο, κατέλαβαν τη θέση Συκιά.
Εἶχαν σταλεῖ ἀπὸ τον Θ. Κολοκοτρώνη γιά να ἐμποδίσουν τυχόν βοήθεια τῶν Λαλαίων πρός τήν πολιορκούμενη Τριπολιτσά.
Αὐτό ἀποτελεῖ δεῖγμα του πόσο ὑπολόγιζε τοῦς Λαλαίους ὁ «Γέρος του Μοριά».
Μᾶς εἶναί γνωστός ἕνας διάλογος ἀνάμεσα σε κάποιον σημαντικό ἀνάμεσα στοὺς Λαλαίους καί στον Κολοκοτρώνη ὅπου φαίνεται κάποιος ἀπὸ αὐτοὺς να λέει στον «Γέρο», «Αχ, βρε Κολοκοτρώνη, αν γινόσουν μουσουλμάνος, τέτοιο παλικάρι που εἶσαι, θα γινόσουν ἄρχοντας τρανός!».
Ἐκεῖνος φέρεται να τον ρωτά, «Δηλαδή, θα ἔκανα καί σουνούτεμα», δηλαδή περιτομή.
Ὁ Λαλαίος του ἀπαντά πῶς, «Βέβαια αύτό εἶναί άπαραίτητο».
Τότε ὁ «Γέρος» τοῦ ἀπαντά με ἀφοπλιστική εὐθύτητα, «Ἄσε μπέη μου, δε γίνεται.
Ὅταν βαφτιζόμαστε ἐμεῖς οι Χριστιανοί, ὁ παπάς κόβει λίγο μαλλί απ΄ το κεφάλι μας καί το βάζει πίσω ἀπὸ το εἰκόνισμα του Χριστοῦ, σημάδι ὅτι εἴμαστε δικοί του. Ἀν κάνω λοιπόν σουνούτεμα καί γίνω μουσουλμάνος, θὰ ἔχει κι ὁ Μουχαμέτης το … αύτό καί ὅταν πεθάνω θα με θέλει να πάω στό δικό του παράδεισο.
Γιὰ σκέψου λοιπόν, να με τραβάει ὁ ἕνας ἀπὸ το μαλλί κι ὁ άλλος ἀπὸ τήν ψωλή.
Νὰ βάλω σε μάχη, γιά το χατίρι μου, τέτοιους μεγάλους προφητάδες; Θα βρῶ το μπελά μου… Ἄστο, καλύτερα!».
Ὁ Δημήτρης Πλαπούτας ἦταν ἐπικεφαλῆς του ἀγῶνα στην Ἀρκαδία μαζί με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη.
Η ἐπίθεση στον Λάλα. Στίς 29 Μαΐου, το σῶμα τῶν Ἐπτανησίων, ξεκίνησε ἀπὸ το Στρέφι καί κατέλαβε το Γούμερο, ἐνῶ ὴ δύναμή του εἶχε αὐξηθεῖ σε 1.500 ἄτομον Ἦταν ὴ πρώτη φορά που Ἕλληνες πλησίαζαν τόσο πολύ κοντά στον Λάλα.
Οἱ Λαλαίοι, γιά να τοῦς ἐμποδίσουν να καταλάβουν ὀχυρές θέσεις γύρω απ’ το χωριό τοῦς, ἔστειλαν ἔνα μέρος τῆς δύναμής τοῦς ἐναντίον τῶν Γορτυνίων καί τῶν Ὀλυμπίων, ἐνῶ οι περισσότεροι κινήθηκαν ἐναντίον τῶν Ἡλείων κα τῶν Ἐπτανησίων Ἔχοντας πλέον τοῦς Ἐπτανήσιους δίπλα τοῦς, οι Πελοποννήσιοι αἰσθάνονταν σιγουριά καί ἀφοῦ κατέλαβαν ἕναν κοντινό λόφο πρός τη θέση «Μνῆμα του Μπουτίνη», τοποθέτησαν τα πυροβόλα καί ἄρχισαν να σφυροκοπούν τοῦς Λαλαίους.
Η μάχη κράτησε 7 ὧρες
Οἱ Λαλαίοι ὑποχώρησαν με βαριές ἀπώλειες, 70 ἀπὸ αὐτοὺς σκοτώθηκαν ἐνῶ οι Ἕλληνες ἔχασαν 14 ἄνδρες Ἡ ἐπιτυχία αὐτή, τόνωσε το ἠθικὸ τῶν Ἑλλήνων, ἐνῶ οι Λαλαίοι θορυβήθηκαν ἰδιαίτερα Ἔβλεπαν γιά πρώτη φορά στα περίχωρά τοῦς ἕναν ἰσχυρὸ ἀντίπαλο Τό ἴδιο βράδυ, οι Ἕλληνες κατέλαβαν το χωριό Πούσι ποῦ ἀπεῖχε μισή ὥρα ἀπὸ τον Λάλα, ὅπου ἐπικρατοῦσε ταραχὴ Μάλιστα οι γυναῖκες τῶν Λαλαίων, ὡρύονταν καθώς ἔβλεπαν Ἕλληνες τόσο κοντά τοῦς
Ὁ Λάλας, γιά πρώτη φορά βρέθηκε πολιορκημένος.
Αὐτό ὀφειλόταν κυρίως στοὺς Ἐπτανήσιους, ποῦ ἦταν πειθαρχημένοι καί άψογα ὀργανωμένοι, ἐνῶ εἶχαν ὑἐξυπηρετήσει στα γαλλικά καί τα ἀγγλικὰ τάγματα τῆς Ἑπτανήσου Αἱ σύσκεψη ποῦ ἀκολουθοῦσαν, οι Ἐπτανήσιοι πρότειναν ἄμεση ἐπίθεση, ἀντίθετα οι Πελοποννήσιοι ,καθώς οι ἄνδρες τοῦς δὲν εἶχαν ἀρκετὰ πολεμοφόδια καί ὁ ὁπλισμός τοῦς ἦταν ἐλλιπής, ἀντέδρασαν.
Μάλιστα, ὁρισμένοι πολεμιστές, μόλις πληροφορήθηκαν ὅτι ἐτοιμάζεται ἐπίθεση στον Λάλα, ἀποχώρησαν.
Ξαφνικά, κυκλοφόρησαν φήμες ὅτι οι Λαλαίοι ἦταν πρόθυμοι να δεχτοῦν προτάσεις ἀπὸ τοῦς Κεφαλλονίτες γιά παράδοση.
Οἱ φήμες αὐτές προκάλεσαν ἀναστάτωση στό επτανησιακό στρατόπεδο. Οἱ ἐπικεφαλῆς τῶν Ἐπτανησίων, γιά να ἀποφύγουν ἀποχώρηση τῶν ἀνδρών τοῦς, ἔστειλαν στὶς 2 Ἰουνίου ἐπιστολὴ στοὺς Λαλαίους με προτάσεις γιά παράδοσή
Οἱ Λαλαίοι χρονοτριβούσαν. Ἔστειλαν μάλιστα εἰρωνική ἐπιστολὴ στον Ἀνδρέα Μεταξά, σύμφωνα με τήν ὁποία Θὰ του ἔδιναν μόνον, «ὀλίγα κεράσια του Λάλα (σήμερα θεωροῦνται τα καλύτερα τοῦ Μοριά) καί δύο ρεβανιά δι’ ἀγάπην».
Η πτώση τοῦ Λάλα. Ἔτσι οι Ἕλληνες ἀποφάσισαν ἐπίθεση Ἀπὸ κακή συνεννόηση, ὁ Πλαπούτας με τοῦς ἄνδρες τοῦ ἐπιτέθηκαν μόνοι τοῦς στὶς 9 Ἰουνίου
Οἱ Λαλαίοι τοῦς ἐπιτέθηκαν καί τοῦς ἔτρεψαν Αἱ φυγή.
Ὁ Γ. Πλαπούτας, μέσα στὴ γενική σύγχυση καί τον καύσωνα, ἔπαθε συμφόρηση καί πέθανε.
Ὡστόσο, οι Λαλαίοι ἔχασαν 60 ἄνδρες, ἐνῶ οι Ἕλληνες εἶχαν 13 νεκρούς, 11 Πελοποννήσιους καί 2 Ἐπτανήσιους.
Οἱ Λαλαίοι βρίσκονταν Αἱ δεινή θέση.
Η πολιορκία τῆς Τριπολιτσάς, εἶχε γίνει ἀσφυκτική, ὁ Ὀμέρ Βρυώνη καθηλώθηκε στὴ Βοιωτία, ἔτσι μποροῦσαν να ἐλπίζουν μόνο Αἱ βοήθεια ἀπὸ τήν Πάτρα.
Ἔτσι ζήτησαν τη βοήθεια τοῦ Γιουσούφ πασᾶ, ὁ ὁποῖος ἐκστράτευσε προσωπικά, ἐπικεφαλῆς 1.000 ἔως 1.500 ἀνδρών, μεταξύ τῶν ὁποίων 300 ἱππεῖς (ντελήδες).
Ὅταν ὴ δύναμη αὐτή πλησίασε στό Λάλα, στὶς 11 Ἰουνίου, οι Λαλαίοι ἐπεχείρησαν ἐπίθεση ἀπὸ τήν πλευρά τοῦς, με ἀποτέλεσμα οι Ἕλληνες νά βρεθοῦν ἀνάμεσα Αἱ δύο πυρά καί νά δώσουν τήν εὐκαιρία στον Γιουσούφ νά μπεῖ στό Λάλα.
Τελικά, ὁ Γιουσούφ ἐπιχείρησε ἐπίθεση στὶς 13 Ἰουνίου Θαρραλέα τοῦς ἀντιμετώπισαν οι Ὀλύμπιοι καί το σῶμα τῶν ἀνδρών τῆς Ἀνδρίτσαινας.
Ὁ κόμης Ἀνδρέας Μεταξᾶς ἦταν Κεφαλλονίτης ἀγωνιστής τῆς ἑλληνικῆς ἐπανάστασης του 1821, διπλωμάτης καί πολιτικός. Διετέλεσε πρωθυπουργός τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τις 3 Σεπτεμβρίου 1843 ἔως τι 16 Φεβρουαρίου του 1844.
Οἱ ὁπλαρχηγοί τοῦ 1821 τοῦ ἔδωσαν το παρωνύμιο Κόντε Λάλας ἔνεκα τοῦ τραυματισμού τοῦ κατά τη μάχη τοῦ Λάλα.
Ὁ Γιουσούφ προσπάθησε να καταλάβει τα πυροβόλα, ὅμως οι Ἐπτανήσιοι, ἄν καί με βαριές ἀπώλειες, κατάφεραν νά τα κρατήσουν.
Ὁ Ἀνδρέας Μεταξᾶς τραυματίστηκε καί στά δύο χέρια.
Ὁ Γιουρούφ, με βαριές ἀπώλειες, ἀναφέρονται ἔως καί 200 νεκροὶ, ὑποχώρησε πρὸς τον Λάλα.
Οἱ Ἕλληνες ποῦ ἔχασαν 22 Κεφαλλονίτες, 2 Ζακυνθινούς καί 60 Πελοποννήσιους, μετακινήθηκαν στήν ὀρεινή Δίβρη.
Τὴν ἑπόμενη μέρα ὁ Γιουσούφ με ὅσους Λαλαίους εἶχαν ἀπομείνει καί τα γυναικόπαιδα, ἀφοῦ σούβλισαν μερικούς αἰχμαλώτους, έφυγαν γιά τὴν Πάτρα.
Οἱ Ἕλληνες, μπῆκαν θριαμβευτές στον Λάλα καί ἔκαψαν το χωριό. ἄλλη ἐκδοχὴ, ὅπως σημειώνει ὁ Ν. Πολίτης, ἡ πυρπόληση τοῦ χωριοῦ ἔγινε ἀπὸ τους ἴδιους τους Λαλαίους κατά τήν ἀναχώρησή τους «ὥστε ἐλάχιστα ἀπέμειναν πρὸς λαφυραγωγίαν εις τους εἰσελθόντας ὕστερον Ἕλληνας»
Οἱ Λαλαίοι, μπῆκαν σε πλοῖα στις 25 Ἰουνίου καί έφυγαν γιά τήν Ἀνατολή Ἀντίθετα, ἡ Γ. Κολλέκα γράφει ὅτι σκόρπισαν σε διάφορα ἀρβανιτοχώρια, κυρίως τῆς Ρούμελης καί τῆς Εὔβοιας Τά «καλύτερα τουφέκια τοῦ Μοριά», οι Λαλαίοι, το φόβητρο τῆς Ἠλεία, καί ὄχι μόνο, δέν φάνηκαν ποτέ πια στήν Πελοπόννησο.
Ἀποτίμηση καί ἐπίλογος ἦταν μεγάλη ἡ σημασία τῆς Ἑλληνικὴς νίκης, καθώς οι Λαλαίοι θεωροῦνταν «τα καλύτερα τουφέκια τοῦ Μοριά».
Ἐκτὸς ἀπὸ τήν ἀνακούφιση ποῦ ἐπέφερε τους γειτονικούς ελληνικούς πληθυσμοῦς καί τήν ἀναπτέρωση τοῦ ἠθικοῦ τῶν Ἑλλήνων, τῶν ὁποίων ὁ ἀγῶνας ἄρχισε νά ἐδραιώνεται στη βορειοδυτική Πελοπόννησο, ἐπέφερε εὐνοϊκή ἐξέλιξη τοῦ ἀγώνα στό κέντρο τῆς Πελοποννήσου καί τήν τελείως διαφορετική στάση τῶν Ἀλβανῶν τῆς Τριπολιτσάς.
Χωρίς τη βοήθεια τῶν Ἐπτανησίων, πολύ δύσκολα οι Πελοποννήσιοι Θά ἔδιωχναν τους Λαλαίους. Ὅμως, κατά τήν ἐπιστροφή τους στά Ἐπτάνησα, Ζακυνθινοί καί Κεφαλλονίτες ἀντιμετώπισαν τήν ἄκρως ἐχθρικὴ στάση τῶν Βρετανῶν.
Ἀρμοστής τῶν Ἐπτανήσων τότε, ἦταν ὁ περιβόητος Τόμας Μέτλαντ, ὁ ἄνθρωπος ποῦ πούλησε, με ἔκπτωσή ὅπως εἴδαμε, τήν Πάργα στον Άλή πασᾶ Ἀποφασίστηκε δημεύση τῶν περιουσιών ὅσων πολέμησαν στον Μωριᾶ καθώς καί ποινές φυλάκισης. Παράλληλα, βρετανικά πλοῖα περιπολοῦσαν διαρκῶς γιά νά ἀποτρέψουν μετακινήσεις τῶν Ἐπτανησίων σε Δυτική Στερεά καί Μωριᾶ
Οἱ πολυμήχανοι Ἕλληνες ὅμως, ἔβρισκαν πάντα τρόπους νά ξεφεύγουν καί νά μάχονται δίπλα στους συμπατριῶτες τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ὁ Ζακυνθινός Διονύσιος Σεμπρικός ή Κατσιλίβας. πῆρε μέρος στὴ μάχη τοῦ Λάλα καί τραυματίστηκε. Ἐπέστρεψε στὴ Ζάκυνθο γιά νά θεραπευτεί.
Ὡστόσο, συνελήφθη καί φυλακίστηκε. Με τήν καταβολή μεγάλης χρηματικής ἐγγύηση, ἀφέθηκε ἐλεύθερος Μόλις θεραπεύτηκε, δραπέτευσε» πάλι γιά τήν Πελοπόννησο ὅπου συνέχισε νά μάχεται.

Λαμίᾳ: Μιὰ μαρτυρία γιὰ τὸν ἐνταφιασμὸ τοῦ Διάκου (ἀποκαλυπτικὰ ἔγγραφα) ΙΣΤΟΡΙΑ

Λαμίᾳ: Μιὰ μαρτυρία γιὰ τὸν ἐνταφιασμὸ τοῦ Διάκου (ἀποκαλυπτικὰ ἔγγραφα) ΙΣΤΟΡΙΑ

Ἐλάχιστες καὶ συγκεχυμένες ἦταν οἱ πληροφορίες, ποὺ εἴχαμε μέχρι τώρα, σχετικὰ μὲ τὴν τύχῃ τοῦ σώματος τοῦ μάρτυρα τῆς ἐλευθερίας Ἀθανασίου Διάκου.

Σύμφωνα μὲ μιὰ ἄποψη, ἐπειδὴ τὸ καρφωμένο στὴ σούβλα σῶμα τοῦ Διάκου καὶ τὰ κομμένα κεφάλια τῶν συμπολεμιστῶν του, τὰ ὁποῖα εἶχαν τοποθετηθεῖ πάνω στὴν κοπριὰ ὁλόγυρα ἀπ' τὸ Διάκο, εἶχαν ἀρχίσει νὰ μυρίζουν, ἀφοῦ ἦταν ἐκτεθειμένα γιὰ ἕξι μέρες, οἱ Τοῦρκοι ἀγγάρεψαν τοὺς Λαμιῶτες Κεφάλα καὶ Φαραδῆμο νὰ ρίξουν τὸ πτῶμα τοῦ Διάκου καὶ τὰ κομμένα κεφάλια στὸ διπλανὸ ρέμα (Σκατόρεμα) καὶ νὰ τὰ σκεπάσουν μὲ κοπριές1.

Σύμφωνα μὲ μία παράδοση, τὴν ὁποία παραθέτει ὁ Λάππας (ό. π. 150 κ.ε.), τὸ πτῶμα τοῦ Διάκου τὸ ξέχωσε τὴν ἄλλη νύχτα κάποιος Ἕλληνας Λαμιώτης, τὸ ἔπλυνε, τὸ σαβάνωσε καὶ τὸ ἔθαψε ἔ­ξω απὸ κάποιο ἐρημοκκλήσι στὴ Λαμίᾳ. Ὅμως, σύμφωνα μὲ τὰ γραφόμενα τοῦ Θ. Λάσκαρη, «ὅτε ἡ Ἑλλὰς ἔγινεν ἐλεύθερον βασίλειον τὸ μέρος ἠρευνήθῃ, ἀλλ' οὐ­δὲν ἴχνος ἀνευρέθῃ»2.

Ὁ Λάππας (ό. π. 151) πιστεύει ὅτι ἡ ταφὴ ἔγινε στὸ Σκατόρεμα κι ὅτι τὰ ὀστᾶ τοῦ Διάκου χάθηκαν γιὰ πάντα.
Στὸ παραπάνω πρόβλημα ρίχνει ἀρκετὸ φῶς ἕνα ἔγγραφο τοῦ ἀγωνιστῆ Πα­ναγιώτη Σκόρδη ἀπ' τὴ Βέρβενα τῆς Ἀρκαδίας3.
Στὸ ἔγγραφο αὐτό, τὸ ὁποῖο ἀπευ­θύνεται «Πρὸς τὴν ἐπὶ τῶν θυσιῶν καὶ ἀγώνων ἐξεταστικὴν ἐπιτροπήν», μὲ ἠμε­ρομηνία 10 Αὐγούστου 1846, ἀνάμεσα στ' ἄλλα ἀναφέρεται ὅτι μετὰ τὸ μαρτυρι­κὸ θάνατο τοῦ Διάκου, ὁ Σκόρδης ἀγόρασε ἀπ' τοὺς Τούρκους τὸ σῶμα του καὶ τὸ ἐνταφίασε μαζὶ μὲ τὰ ἑκατὸν τριάντα κεφάλια τῶν Ἑλλήνων ποὺ θυσιάσθηκαν στὴν Ἀλαμάνα4.


Ὁ Σκόρδης δὲν ἀναφέρει σε ποιό σημεῖο ἔγινε ἡ ταφή, σημειώνει ὅμως ὅτι ἔγινε «μ' ὅλην τὴν μεγαλοπρέπειαν» κι ὅτι δαπάνησε γιὰ τὴν ἐξαγορὰ καὶ τὴν ταφή, καθὼς καὶ γιὰ τὴν ἐξαγορὰ εἴκοσι τεσσάρων Ἑλλήνων αἰχμαλώ­των3, πέντε χιλιάδες γρόσια.



Ἐκτὸς ἀπ' τὴ μαρτυρία γιὰ τὴν τύχη τοῦ σώματος τοῦ Διάκου, σημαντικὴ εἶ­ναι ἡ ἔμμεση πληροφορία ὅτι στὴ μάχη τῆς Ἀλαμάνας θυσιάσθηκαν συνολικὰ ἐ­κατὸν τριάντα Ἔλληνες6,

τὰ κεφάλια τῶν ὁποίων ἐνταφιάσθηκαν μαζὶ μὲ τὸ Διά­κο. Στὸ ἴδιο ἔγγραφο ὑπάρχουν διαφωτιστικὲς πληροφορίες γιὰ τὴν πολιορκία τῆς Λιβαδειὰς ἀπ' τοὺς Τούρκους, γιὰ τοὺς Σουλιῶτες, τὸν Ὀδ. Ἀνδροῦτσο, τὸν Χρ. Παλάσκα κ.ἄ.

Ὁ Σκόρδης εἶχε τὴ δυνατότητα νὰ ἐξαγοράσει καὶ νὰ θάψει τὸ σῶμα τοῦ Διάκου καὶ τὰ κομμένα κεφάλια τῶν συμπολεμιστῶν του, γιατί ἦταν γραμματέας τοῦ Ὀμὲρ Βρυώνη7.

Οἱ μαρτυρίες τοῦ Σκόρδη πρέπει νὰ θεωρηθοῦν ἔγκυρες γιατί ἦταν ἀξιόπιστο πρόσωπο, ὅπως φαίνεται κι ἀπ' τὸ πιστοποιητικὸ τοῦ Παν. Ζαφειρόπουπου, ὁ ὁποῖος διασταύρωσε τίς πληροφορίες ποὺ εἶχε.

Ὁ Σκόρδης ἦταν μυη­μένος στὴ Φιλικὴ Ἑταιρεία, κι ἀργότερα, ὅταν ἦρθε στὴν Ἀρκαδία, ἡ Πελοποννη­σιακὴ Γερουσία τὸν διόρισε ὑπασπιστῆ τοῦ Παν. Ζαφειρόπουλου5. Γιὰ ἕνα μέρος τῶν δραστηριοτήτων του στὴν Ἀνατολικὴ Στερεὰ Ἑλλάδα, ὁ Σκόρδης ἐπικαλεῖται τὴ μαρτυρία τῶν προκρίτων της Λιβαδειὰς Νικόλαου καὶ λάμπρος Νάκου.

Ἡ μαρτυρία τοῦ Σκόρδη, ὅτι δηλαδὴ ὁ Διάκος θάφθηκε κανονικὰ μαζὶ μὲ τὰ ἑκατὸν τριάντα κεφάλια τῶν συμπολεμιστῶν του, δίνει τὴ δυνατότητα τῆς ταύτισης τῶν ὀστῶν τοῦ Διάκου σὲ μελλοντικὴ ἀνεύρεση τούς. Ὁ ὁμαδικὸς αὐτὸς τάφος θὰ πρέπει νὰ ἀναζητηθεῖ, πιστεύω, στὸ τότε χριστιανικὸ νεκροταφεῖο τῆς Λαμίας9.

Παραθέτω ἐδῶ τὸ ἔγγραφο σὲ μεταγραφή, διατηρῶντας τὴν ὀρθογραφία του:

«Πρὸς τὴν ἐπὶ τῶν θυσιῶν καὶ ἀγώνων ἐξεταστικὴν ἐπιτροπήν.

Ὁ ὑπογεγραμμένος εἶμαι ἐκ τον χωρίου Βερδαίνων τῆς ἐπαρχίας ἁγίου Πέ­τρου ἀγωνιστὴς εἰς τὸν ὑπὲρ ἀνεξαρτησίας τῆς πατρίδος Ἱερὸν πόλεμον, καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὅπου ὑπηρέτησα τὴν πατρίδα ἐξωτερικὸς καὶ ἐσωτερικῶς.

Πρὶν τοῦ Ἱεροῦ ἀγῶνος ἤμουν εἰς τὸν ὀμὲρ πασιὰ βερβεριόνη ἕνας τῶν Γραμματέων αὐτοῦ, ἤμουν ὁρκισμένος εἰς τὴν Ἱερὰν Ἐταιρίαν τῆς Πατρίδος, καὶ ἅμα ἐπολιορκήθῃ ὁ Ἀλὶ πασᾶς ἐδιετάχθην ἀπὸ τὴ συναδελφὴ νὰ διαμένω εἰς τὴν ὑπηρεσίαν τοῦ ὀμερπασιὰ καὶ συνδράμω, καθὰς ὁδηγίας ἔλαβον παρὰ τοὺς ἑταιρικοὺς συναδέλφους, καὶ εἰδοποιῷ αὐτοὺς τὰ στρατηγήματα τῶν πασιάδων.

Καὶ πρῶτον εἰδοποίησα τοὺς Σουλιώτας ἀφοῦ ἐκήρυξαν τὸν πόλεμον, καὶ ἐξαπέστειλα εἰς αὐτοὺς τρία φορτία πολεμοφόδια μέσον τοῦ ἐπισκόπου Ἄρτης.

Ἐλευθέρωσα ἀπὸ τὴν φυλακὴν ἕνα κελαρίτη Τασούλια χρισικὸν τοῦ Μουχτὰρ πασᾶ.

Τὸν Γεώργιον Τουρτούρην ὁμοίως ἐλευθέρωσα ἀπὸ τὸν θάνατον καὶ τὴν φυ­λακήν, μάρτυρας εἶναι ἡ οἰκογένεια αὐτοῦ.

Τὸν μακαρίτην Χρῆστον Μπαλάσκα ἔχων εἰς τὴν φυλακὴν ὁ Ἰσμαὴλ πασιὰς καὶ τὸν ἐλευθέρωσα καὶ χρήματα ἀρκετὰ τὸν ἐβοήθησα αὐτὸν τε καὶ τὴν φαμελείαν του μάρτυρας ἔχω τὴν ἰδίαν Σύζυγόν του κυρίαν Παλάσχα.

Ἐκστράτευσεν ὁ Ὀμὲρ πασιὰς δια τὴν Πελοπόννησον καὶ φθάσας εἰς τὸ Δερβένι Φούρκα μὲ τὰ στρατεύματα τοῦ δὲν ἔλειψα νὰ εἰδοποιῶ τὰ Ἑλληνικὰ Στρατεύματα καὶ αὐτὸν τὸν μακαρίτην Διάκον ὅλα τὰ Στρατηγήματα τὸν Ὀμὲρ πασιά, καὶ ἀφοῦ ἐσυλήφθη ὁ Μακαρίτης Διάκος, καὶ ἐθανατώθῃ μὲ τὸν αἰσχρότατον θάνατον, ἀγόρασα τὸ σῶμα του καὶ τὸ ἐνταφίασα μ' ὅλην τὴν μεγαλοπρέπειαν, ὁμοῦ μὲ ἑκατὸν τριάκοντα κεφάλας θυσιασθέντας εἰς τὸν πόλεμον τὸν Διάκου, καὶ εἰκοσιτέσσαρους χριστιανοὺς ἠλευθέρωσα ἀπὸ τὸν θάνατον ὅπου εἶχον συληφθὴ αἰχμάλωτοι, ὑπὲρ τὰς πέντε χιλιάδας γρόσια ἐδαπάνησα εἰς τὴν θανὴν τοῦ Διάκου καὶ εἰς τὰς ἑκατὸν τριάντα κεφάλας καὶ εἴκοσι τεσσάρων αἰχμαλώτων.
Αφού επροχωρήσαμεν εις τας επαρχίας Λεβαδίας, Σάλονα, Μπουτουνίτσα, Ταλάντι, θύδας, και Εύρυπον, ειδοποιούσα καθεκάστην τους αδελφούς χριστια­νούς και τα ελληνικά Στρατεύματα όλα τα σχέδια του ομερπασιά, δια τα οποία μαρτυρεί όλη αυτή η επαρχία και ο κύριος Λάμπρος Νάκος νυν Γερουσιαστής.

Ἐλευθέρωσα μίαν γυναῖκα μὲ δυὸ παιδιὰ ἀπὸ τὸ χωρίον δαβλάνη μὲ πεντακόσια γρόσια ἀγοράν.

Δεκατέσσαρας ψυχὰς ἐλευθέρωσα ἀπὸ Τουρκοχώρι καὶ βελιτζώτη μὲ δυὸ καὶ ἥμισυ χιλιάδες γρόσια ἀγοράν. Ἕνα κοράσιον ἀπὸ Ταλάντη μὲ δυὸ χιλιά­δες γρόσια, ἕνα παιδὶ ἀπὸ σούρπη μὲ τριακόσια γρόσια.

Τοὺς ἐγκλείστους εἰς τὸ φρούριον Λεβαδίας χριστιανούς, ἀφοῦ ἠθέλησαν νὰ παραδοθοῦν, εἰδοποίησα πρὸς αὐτὸν τὸν σκοπὸν τὸν πασιὰ ὅπου ἤθελε τοὺς κάμει σφάγιον, δὲν ἐπαραδόθησαν καὶ διοργάνωσα τὴν νύκτα ἐκείνην καὶ τοὺς ὀ­δήγησα νὰ φύγουν ἀπὸ δρόμον τὸν ὁποῖον προετοίμασα, καὶ ἀναχώρησαν ἀβλαβῶς ἐξῶν τῶν ἀδυνάτων καὶ ἀσθενῶν, καὶ ὁ Γέρων Νικόλαος Νάκος πρὸς τὸν ὀ­ποῖον ἔδωσα τὴν μεγαλυτέραν συνδρομὴν καὶ βοήθειαν μαρτυρεῖ δὲ ὅλη ἐπαρχία Λεβαδίας περὶ αὐτῶν, καὶ ὁ κύριος Λάμπρος Νάκος, εἰς τὴν περίστασιν ταύτην καὶ εἰς τὰ χωρία Λεβαδίας, καὶ εἰς τὸν βάλτον ἐδαπάνησα ἀρκετὰ χρήματα, τὰ ὁποῖα γνωρίζει ὁ κύριος Λάμπρος Νάκος, ὁ ἰατρὸς Σπειρίδων Καλογερόπουλος γνωρίζει ὅσα ἔκαμον εἰς Θήβας καὶ Εὔριπον πρὸς ὄφελος τῶν ὁμογενῶν.

Παραλείπω ὅσα ἔπραξα πρὸς βοήθειαν τῶν ἀδελφῶν χριστιανῶν ὅπου ἦταν κλεισμένοι εἰς τὸν προφήτην Ἠλίαν τῆς Θήβας, καὶ ἐλευθέρωσα αὐτοὺς ἀπὸ πῦρ καὶ τὸν σίδηρον.

Δια τὸν Χρῆστον Μπαλάσκα ἤμουν ἐγγυητὴς εἰς τὸν ὀμὲρ πασιὰ καὶ ἀφοῦ ἐσυνενοήθη ὁ Μπαλάσκας μὲ τὸν Ὀδισέα νὰ ἑνωθοῦν καὶ κτιπήσουν τους ἐχθροὺς μὲ εἰδοποίησαν καὶ ἀνεχώρησα ἀπὸ τὸν πασιὰ καὶ ἑνώθῃν μὲ τὰ ἑλληνικὰ Στρατεύματα, καὶ ἐκτιπήσαμεν τὰ ἐχθρικὰ Στρατεύματα καὶ ἐδιαλύθη μετου πολὺ ἡ ἐκστρατεία τὸν ὀμερπασιά, παραλοίπω ὅσα ἐδαπάνησα εἰς ἀπελευθέρωσιν ὁμογε­νῶν εἰς τὰ μέρη ἐκεῖνα.

Ἀπῆλθον εἰς Πελοπόννησον καὶ ἑνώθῃν μὲ τὰ ἐπαρχιακὰ Στρατεύματα τῆς ἐπαρχίας Ἁγίου Πέτρου εἰς τὴν πολιορκίαν Τριπόλεως μέχρι τῆς ἁλώσεως αὐ­τής, καὶ τὰς μετὰ ταῦτα θυσίας καὶ ἐκδουλεύσεις μου μαρτυρεῖ τὸ ἐσώκλειστον ἀποδεικτικὸν τοῦ ὁπλαρχηγοῦ τῆς ἐπαρχίας.

Τὰ πρωτότυπα ἀποδεικτικὰ παρεδόθησαν εἰς τὸ ἐπαρχεῖον Κυνουρίας κατὰ τὸ 1834, τὰ δὲ ἀντίγραφα κατὰ τὸ 1836 εἰς τὴν ἐν Ἀθήναις Στρατιωτικὴν ἐπιτροπὴν δύναται δὲ ἡ ἐπιτροπὴ
Παρακαλῶ ὅθεν τὴν ἐπιτροπὴν ταύτην ἶνα ἐνδώσῃ εἰς τὰς αἰτήσεις μου ταύτας καὶ ἀποδώσῃ δικαιοσύνην εἰς ἄνθρωπο θυσιάσαντα τὰ πάντα καὶ τραυματισμένον περικυκλούμενον ἤδη ἀπὸ πολυαρίθμου ἀδυνάτου οἰκογενείας, καὶ δια νὰ μὴν μείνῃ μετὰ τὸν ἐγγίζοντα θάνατον του ἐκτεθειμένη εἰς τὴν ἀνάγκην καὶ ἀπορίαν.

Ἐν Ἁγίῳ Ἰωάννῃ τὴν 10 Αὐγούστου 1846

Εὐπειθέστατος Δημότης θυρέας

Παναγιώτης Σκόρδης

1. Γ. Κρέμος, «Ἱστορικὰ Ἐπανορθώματα. Ἀθανάσιος Διάκος», περιοδ. Ἀπόλλων Δ', (Πειραιεύς, 1887) 725. Βλ. ἐπίσης, Τάκης Λάππας, Θανάσης Διάκος, Ἀθήνα 1949, 145.

2. Λάππας, ό. π. 151, σημ. 1.

3. Τὸ ἔγγραφο βρίσκεται στὸ Ἀρχεῖο Χειρογράφων καὶ Ὁμοιότυπων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης (ἀρ. 12699), στὸ φάκελο τοῦ ἀγωνιστῆ Παναγιώτη Σκόρδη, καὶ μοῦ ἔγινε γνωστὸ πρὶν ἀπὸ μερικὰ χρόνια ἐντελῶς τυχαῖα, ὅταν, μὲ τὴν ἄδεια τοῦ Διευθυντῆ τοῦ Ἀρχείου Χειρόγραφων Π. Νικολόπουλου, μελετοῦσα τοὺς φακέλους τῶν ἀγωνιστῶν ποὺ κατάγονταν ἀπ' τὴ Βέρβενα τῆς Ἀρκαδίας.

Τὸ ἔγγραφο αὐτὸ εἶναι γνωστὸ καὶ στὸ Θ. Βαγενὰ (Θ. Βαγενάς, «Παναγῆς Σκόρδης. Ἕνας ἀγνοημένος Βερβενιώτης Ἀγωνιστὴς ποὺ «ἐνταφίασε» τὸ ΘΑΝΑΣΗ ΔΙΑΚΟ», ἐφημ. Ἀρκαδικὸς Κόσμος, ἀρ. φ. 156, 30 Ὀκτ. 1984).

4. Στὰ ἑκατὸν τριάντα κεφάλια πρέπει νὰ συμπεριλαμβάνονταν κι ἐκεῖνα τοῦ ἐπίσκοπου Σαλώνων Ἠσαΐα καὶ τοῦ ἀδελφοῦ τοῦ Παπαγιάννη.

Ὁ Κρέμος (Ἀνάλεκτα, Ἀθήνησι 1876, 64 κ.ε.) κάνει λόγο γιὰ ὀγδόντα κεφάλια ἀγωνιστῶν,, τὰ ὁποῖα κουβαλοῦσαν οἱ Τοῦρκοι καρ­φωμένα πάνω σὲ κοντάρια, μπροστὰ ἀπ' τὸ στρατιωτικὸ σῶμα τοῦ Ὀμὲρ Βρυώνη κατὰ τὴν ἐπιστροφή του στὴ Λαμίᾳ. Προπορεύονταν τὰ κεφάλια τοῦ Ἠσαΐα καὶ τοῦ Παπαγιάννη. Δη­λαδή, ἀπ' τὸν Κρέμα ἀναφέρονται συνολικὰ ὀγδόντα δυὸ κεφάλια.

5. Οἱ εἴκοσι τέσσερις αἰχμάλωτοι εἶναι πιθανὸ νὰ ἀνῆκαν κι αὐτοὶ στὸ στρατιωτικὸ σῶμα τοῦ Διάκου καὶ νὰ μεταφέρθηκαν, ὅπως ὁ τραυματισμένος Διάκος καὶ τὰ κομμένα κεφάλια, ὡς λάφυρο στὴ Λαμίᾳ, ὅπου κι ἐξαγοράσθηκαν ἀπ' τὸ Σκόρδη.

6. Ὁ Χριστ. Περραιβὸς (Ἀπομνημονεύματα ἀγωνιστῶν τοῦ 1821. Ἀθῆναι 1956, Β', 66) ἀνα­φέρει ὅτι στὴ μάχη τῆς Ἀλαμάνας σκοτώθηκαν ὀγδόντα ἑπτὰ Ἕλληνες καὶ πληγώθηκαν εἴκοσι δυό, ἐνῶ ὁ Δ, Κόκκινος (Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάστασις, Ἀθῆναι 1956, Α', 470) γρά­φει ὅτι «οἱ νεκροὶ Ἕλληνες τῆς μάχης ἐκείνης ὑπελογίσθησαν εἰς τριακόσιους».

7. Ἐκτὸς ἀπ' τὴ μαρτυρία τοῦ ἴδιου, κι ὁ ὁπλαρχηγὸς τῆς ἐπαρχίας Ἁγίου Πέτρου συνταγ­ματάρχης Παν. Ζαφειρόπουλος βεβαιώνει σὲ πιστοποιητικό του, ποὺ βρίσκεται στὸν ἴδιο φάκελο, ὅτι ὁ Παν. Σκόρδης ἦταν γραμματέας τοῦ Ὀμὲρ Βρυώνη.

Ὁ β. Βαγενὰς (ό. π.) γράφει ὅτι ὁ Σκόρδης, μόλις κηρύχθηκε ἡ Ἐπανάσταση τοῦ 1821, πῆρε ἐντολὴ ἀπ' τὴ Φιλικὴ Ἑταιρεία ν' ἀκολουθήσει τὸν τούρκικο στρατὸ κι ὅτι «ἔτσι... κατάφερε κι ἔγινε καὶ γραμματικός του Ὀμὲρ Βρυώνη».

Ἀπὸ τὸ ἔγγραφο ὅμως εἶναι σαφὲς ὅτι ὁ Σκόρδης ἤ­ταν γραμματέας τοῦ Ὀμὲρ Βρυώνη πρὶν ἀπ' τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821, κι ἀργότερα, ὅταν ἄρχισε ἡ πολιορκία τοῦ Ἀλὴ πασᾶ (φθινόπωρο 1820), ἡ Φιλικὴ Ἑταιρεία του σύστησε νὰ παραμείνει στὴν ὑπηρεσία τῶν Τούρκων γιὰ νὰ δίνει πληροφορίες στοὺς Ἕλληνες.

8. Στὶς 12 Ἰουνίου 1865 ἡ Ἐπιτροπὴ τοῦ Ἀγῶνος τὸν κατέταξε στὴν κλάση τῶν ὑπαξιωματι­κῶν β' τάξεως (ἀρ. μ. 2766).

9. Στὴ σκέψη αὐτὴ συνηγορεῖ α) ὁ μὴ προσδιορισμὸς ἀπ' τὸ Σκόρδη κάποιου ἰδιαίτερου χώρου καὶ β) τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ταφὴ ἔγινε κανονικὰ μὲ τὴ μεγαλοπρέπεια ποὺ τῆς ταίρια­ζε, δηλαδὴ πρέπει νὰ ἔλαβαν μέρος ἱερεῖς κλπ., ποὺ σημαίνει ὅτι ἔγινε τελετή.

Μιὰ τέ­τοια νεκρικὴ τελετὴ ἦταν ἑπόμενο νὰ γίνει στὸ φυσικό της χῶρο, δηλαδὴ στὸ ἑλληνι­κὸ νεκροταφεῖο τῆς Λαμίας.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΦΑΚΛΑΡΗ

τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

πηγές: Φθιωτικὰ Χρονικὰ 1987, σσ. 85-88. 

Ἡ πρώτη στρατιωτικὴ ἀντίδραση ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανοὺς στὶς εἰδήσεις γιὰ ἐξέγερση τῶν Ἑλλήνων

Ἡ πρώτη στρατιωτικὴ ἀντίδραση ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανοὺς στὶς εἰδήσεις γιὰ ἐξέγερση τῶν Ἑλλήνων ἦρθε ἀπὸ τὸν Γιουσοὺφ πασᾶ Σέρεζλη (ἀπὸ τίς Σέρρες). Βρισκόταν μὲ στρατὸ στὸ Βραχώρι (Ἀγρίνιο) καθ' ὁδὸν πρός την Εὔβοια ὅταν ἔμαθε γιὰ τὴν πολιορκία τῆς Πάτρας. Διεκπεραιώθηκε μέσῳ Ρίου στὴν Πελοπόννησο στὶς 3 Ἀπριλίου, ἔκαψε τὴν Πάτρα, αἰφνιδίασε καὶ διάλυσε τοὺς πολιορκητὲς τοῦ φρουρίου της καὶ ἐγκαταστάθηκε ἐκεῖ. Τὸ φρούριο (ἀκρόπολη) τῆς Πάτρας καὶ τὰ γειτονικὰ φρούρια τοῦ Μοριᾶ (Ρίο) καὶ τῆς Ρούμελης (Ἀντίρριο) θὰ μείνουν στὰ χέρια τῶν Ὀθωμανῶν σὲ ὅλη τὴ διάρκεια τοῦ πολέμου, δίνοντας στὰ τουρκικὰ στρατεύματα μιὰ σημαντικὴ δίοδο πρόσβασης πρὸς τὰ ἐνδότερα τῆς Πελοποννήσου.




Ἀρχὲς Ἀπριλίου ἄρχισαν νὰ κινοῦνται καὶ τὰ νησιά. Παρόλο ποὺ ἡ Φιλικὴ Ἑταιρεία εἶχε διείσδυση σὲ αὐτὰ παρατηρεῖται σχετικὴ καθυστέρηση στὸν ξεσηκωμό, ποὺ ὀφείλεται σὲ τοπικὲς ὀργανωτικὲς ἀλλὰ καὶ κοινωνικὲς ἰδιαιτερότητες, καὶ σὲ κάποια ἀπὸ αὐτὰ λαϊκὲς ἐξεγέρσεις προηγοῦνται καὶ ἐπισπεύδουν τὴν κήρυξη τῆς ἐπανάστασης. Στὶς 30 Μαρτίου ξεσηκώθηκε ἡ Ὕδρα ἀπὸ τὸν πλοίαρχο δεύτερης σειρᾶς Ἀντώνη Οἰκονόμου. Οἱ οἰκοκυραῖοι (πλοιοκτῆτες) ἦταν διστακτικοὶ καὶ ὁ Οἰκονόμου ἵδρυσε στὶς 31 Μαρτίου τὴ Διοίκηση, σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὴν ὑπάρχουσα Καγγελαρία. Στὶς 3 Ἀπριλίου ξεσηκώθηκαν ἀπὸ ντόπιους φιλικοὺς οἱ Σπέτσες καὶ ἀκολούθησαν ὁ Πόρος, ἡ Σαλαμῖνα καὶ ἡ Αἴγινα καὶ στὶς 10 Ἀπριλίου τὰ Ψαρά. Τὴν ἴδια μέρα ὁ ἀρματολὸς Γιάννης Δυοβουνιώτης μπῆκε στὴν Μπουδουνίτσα (Μενδενίτσα) τῆς Ρούμελης.

Στὴν Ἀττικὴ ὁ Φιλικὸς Μελέτης Βασιλείου καὶ ἄλλοι ντόπιοι μικροκαπετάνιοι ἀφοῦ στρατολόγησαν ἀγρότες καὶ χωρικοὺς γιὰ ἀρκετὲς μέρες, μπῆκαν αἰφνιδιαστικὰ στὴν Ἀθήνα στὶς 15 Ἀπριλίου, περιορίζοντας τοὺς ντόπιους μουσουλμάνους στὸ κάστρο τῆς Ἀκρόπολης καὶ τὴν ἴδια μέρα ἡ Ὕδρα κήρυξε ἐπισήμως τὴν ἐπανάσταση. Στὶς 18 Ἀπριλίου οἱ Ρουμελιῶτες ἀρματολοὶ Διάκος, Δυοβουνιώτης καὶ Πανουργιὰς μπῆκαν στὸ Πατρατζίκι (Ὑπάτη) καὶ τὴν ἴδια μέρα ξεσηκώθηκε ἡ Σάμος μὲ τὸν Φιλικὸ Λυκοῦργο Λογοθέτη.

Ἡ στρατιωτικὴ ἀπάντηση τοῦ Χουρσὶτ πασᾶ τῆς Πελοποννήσου, ποὺ βρισκόταν στὰ Γιάννενα διευθύνοντας τίς ἐπιχειρήσεις ἐναντίον τοῦ Ἀλὴ πασᾶ, προέβλεπε τὴν προσβολὴ τῆς ἐξέγερσης στὴν Πελοπόννησο μὲ τακτικὸ στρατό, πεζικὸ καὶ ἱππικό, ἀπὸ δύο μεριές: Ἀπὸ τὴ μιὰ ἀπευθείας διεκπεραίωση στρατευμάτων μέσῳ Ρίου-Ἀντιρρίου καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη κάθοδο διαμέσου τῆς ἀνατολικῆς Στερεᾶς μὲ καταστολὴ τῆς ἐξέγερσης ποὺ εἶχε ἤδη ἀρχίσει ἐκεῖ. Τὸ πρῶτο σκέλος τῶν στρατευμάτων ὑπὸ τὴ διοίκηση τοῦ Μουσταφάμπεη, πέρασε στὴν Πελοπόννησο πολὺ νωρὶς (6 Ἀπριλίου) καὶ ἐπιδόθηκε σὲ συστηματικὲς καταστροφὲς πόλεων ποὺ εἶχαν περιέλθει στοὺς ἐξεγερμένους. Τὸ δεύτερο σκέλος τῶν στρατευμάτων ὑπὸ τὸν Ὀμὲρ Βρυώνη καὶ τὸν Κιοσὲ Μεχμὲτ βρισκόταν στὴ Φθιώτιδα στὶς 19 Ἀπριλίου μὲ ἐντολὴ τὴ διενέργεια τακτικῶν ἐκκαθαριστικῶν ἐπιχειρήσεων ἀπὸ βορὰ πρὸς νότο.


Τὰ ἑλληνικὰ στρατιωτικὰ τμήματα ποὺ (μιὰ μέρα πρὶν) εἶχαν καταλάβει τὴν Ὑπάτη, ἀποφάσισαν νὰ τὴν ἐγκαταλείψουν καὶ νὰ ἀντιμετωπίσουν τὴν ὀθωμανικὴ στρατιὰ στὴν Φθιώτιδα σὲ τρία σημεῖα: Ὁ Πανουργιὰς στὴ Χαλκωμάτα, ὁ Δυοβουνιώτης στὸ Γοργοπόταμο καὶ ὁ Διάκος στὴν Ἀλαμάνα. Στὶς 24 Ἀπριλίου, ὁ Ὀμὲρ Βρυώνης ἐπιτέθηκε καὶ στὰ τρία σημεῖα ταυτόχρονα. Ὁ Πανουργιὰς καὶ ὁ Δυοβουνιώτης ἀναγκάστηκαν σὲ ὑποχώρηση, ὅμως τὸ τμῆμα τοῦ Διάκου ποὺ ἀντιστάθηκε πεισματικὰ στὴ γέφυρα τῆς Ἀλαμάνας σφαγιάστηκε καὶ ὁ ἴδιος συνελήφθῃ ἐπιτόπου. Λίγες μέρες ἀργότερα τὰ ἑλληνικὰ στρατιωτικὰ σώματα ἡττήθηκαν στὸ Ἐλευθεροχώρι τῆς Λαμίας. Στὶς 8 Μαΐου ὁ Ὀδυσσέας Ἀνδροῦτσος κατάφερε πλῆγμα στὸν Ὀμὲρ Βρυώνη στὸ χάνι τῆς Γραβιάς. Μὲ 120 μαχητὲς ἀντιμετώπισε ἐπιτυχημένα ὅλη τὴν ἡμέρα τίς ὀθωμανικὲς ἐπιθέσεις προξενῶντας τους σημαντικὲς ἀπώλειες καὶ ἀποσύρθηκε τὴ νύχτα πρὸς τὰ βουνά, μὲ ἐλάχιστες δικές του ἀπώλειες. Λίγες μέρες ἀργότερα ὀθωμανικὸ στρατιωτικὸ σῶμα ἀπέτυχε νὰ καταλάβει τὰ Βλαχοχώρια τῆς Γκιώνας, ποὺ ὑπερασπίζονταν ὁ Γιάννης Γκούρας. Οἱ τελευταῖες αὐτὲς ἐπιτυχίες ἀναπτέρωσαν τὸ ἠθικὸ τῶν ἐπαναστατημένων καὶ προβλημάτισαν τοὺς Τούρκους, ποὺ ἀποσύρθηκαν προσωρινὰ στὴν Μενδενίτσα.


Στὶς 6 Ἀπριλίου εἶχε περάσει μέσῳ Ρίου στὴν Πελοπόννησο ὁ Μουσταφάμπεης, κεχαγιάμπεης τοῦ Χουρσὶτ πασᾶ, μὲ ἐντολὴ τὴν καταστολὴ τῆς ἐξέγερσης. Ἔκαψε τὴ Βοστίτσα (Αἴγιο), διάλυσε τὴν πολιορκία τοῦ Ἀκροκόρινθου, ἔκαψε τὸ Ἄργος, σύντριψε τὴν ἀντίσταση ποὺ βρῆκε στὸν ποταμὸ Ξεριά, διάλυσε τὴν πολιορκία τοῦ Ναυπλίου καὶ μπῆκε πανηγυρικὰ στὴν Τρίπολη στὶς 6 Μαΐου. Στὶς 12 Μαΐου ἐπιχείρησε μιὰ πρώτη ἀπόπειρα διάσπασης τῆς πολιορκίας τῆς Τρίπολης καὶ ἐπιτέθηκε μὲ ἰσχυρὲς δυνάμεις ἐναντίον τῶν πολιορκητῶν, στὸ Βαλτέτσι ἀπὸ βορὰ καὶ νότο. Τὴ θέση ὑπερασπίσθηκαν λυσσαλέα, στρατιωτικὰ σώματα τῶν Μαυρομιχαλαίων (Κυριακούλης, Ἠλίας καὶ Γιάννης), τοῦ Κολοκοτρώνη, τῶν Πλαπουταίων καὶ ἄλλων καπεταναίων. Τὴν ἑπόμενη ὁ Μουσταφάμπεης ἄρχισε ὑποχώρηση ποὺ ἡ ἑλληνικὴ ἀντεπίθεση μετέτρεψε σὲ ἄτακτη φυγὴ μὲ σημαντικὲς ἀπώλειες. Ἐπιζητῶντας μὲ κάθε τρόπο τὴν διάνοιξη δρόμου πρὸς τὴ Μεσσηνία ὁ Μουσταφάμπεης ἐπιτέθηκε στὶς 18 Μαΐου στὰ Δολιανὰ καὶ στὰ Βέρβαινα, ὅπου ἡττήθηκε ἀπὸ τὰ ἑλληνικὰ στρατιωτικὰ σώματα καὶ ἐπέστρεψε ἄπρακτος στὴν Τρίπολη. Οἱ νῖκες αὐτές, ποὺ ὀφείλουν πολλὰ στὴν ἐπιμονή, τὴν μεθοδικότητα ἀλλὰ καὶ τίς στρατηγικὲς ἱκανότητες τοῦ Κολοκοτρώνη (ἀρχιστράτηγος ἀπὸ τίς ἀρχὲς Μαΐου), ἐπέτρεψαν τὴν στενότερη πολιορκία τῶν φρουρίων, στὰ ὁποῖα ἄρχισαν νὰ σημειώνονται ἐλλείψεις τῶν ἀναγκαίων ἀφοῦ ὁ ἑλληνικὸς στόλος εἶχε ἤδη περιορίσει μὲ τὴ δραστηριότητά του, την ἀπὸ θάλασσα τροφοδοσία τους.




Στὶς πρῶτες του ἐξόδους καὶ περιπολίες τὸν Ἀπρίλιο, ὁ ἑλληνικὸς στόλος κυρίεψε ἀρκετὰ πλοῖα καὶ μαζεύτηκαν μεγάλες ποσότητες ἀπὸ λάφυρα. Ἡ θέα τοῦ ἑλληνικοῦ στόλου μὲ τὴν ἐπαναστατικὴ σημαία, βοηθοῦσε νὰ ξεσηκωθοῦν νησιὰ ἢ παραθαλάσσιες περιοχὲς ποὺ δὲν εἶχαν μέχρι τότε ξεσηκωθεῖ καὶ τὰ πληρώματα τοῦ στόλου δὲν δίσταζαν νὰ βγοῦν ὁπλισμένα στὴ στεριὰ καὶ νὰ συμμετέχουν σὲ ἐπιχειρήσεις. Σημαντικὴ ἦταν ἡ συμβολὴ τοῦ στόλου καὶ στὸν ἀπὸ θαλάσσης ἀποκλεισμὸ καὶ κανονιοβολισμὸ τῶν φρουρίων ποὺ πολιορκοῦνταν (Ναύπλιο, Μονεμβασία).



Στὶς 7 Μαΐου ἐπαναστάτησαν μὲ πρῶτο τίς Μηλιές, τὰ Εἰκοσιτέσσερα (τὰ χωριὰ τοῦ Πηλίου) τῆς Θεσσαλίας, ὅπου ὁ ὑπεύθυνος γιὰ τὴν περιοχὴ Φιλικὸς Ἄνθιμος Γαζὴς εἶχε προετοιμάσει τὸ ἔδαφος ἀπὸ νωρὶς μὲ σημαντικὴ ἐθνεγερτικὴ δράση καὶ ἐπαφὲς μὲ τοὺς ντόπιους ἀρματολοὺς Μπασδέκηδες (Κυριάκο καὶ Παναγιώτη). Οἱ ἰσχυροὶ προεστοὶ (κοτζαμπάσηδες) ἦταν πολὺ ἀρνητικοὶ στὴν ἰδέα τῆς ἐπανάστασης, ὅμως ὅταν ἐμφανίστηκαν ἀπὸ τὸ Τρίκερι τρία πλοῖα τοῦ ἑλληνικοῦ στόλου, ὁ λαὸς δὲν μποροῦσε πιὰ νὰ συγκρατηθεῖ. Στὶς 9 Μαΐου οἱ ἐπαναστάτες ἀπὸ ὅλα τὰ χωριὰ μαζεύτηκαν ἔξω ἀπὸ το Βόλο καὶ πολιόρκησαν τοὺς Ὀθωμανοὺς ποὺ κλείστηκαν στὸ φρούριο τῆς πόλης. Στὴν πολιορκία βοήθησαν καὶ τὰ ἑλληνικὰ πλοῖα καὶ πληρώματα. Στὶς 11 Μαΐου οἱ ἐπαναστάτες μπῆκαν στὸ Βελεστίνο (οἱ Ὀθωμανοὶ κλείστηκαν στοὺς 4 ἰσχυρότερους πύργους) καὶ ἐκεῖ μαζεύτηκαν τὴν ἴδια μέρα ἀντιπρόσωποι ἀπὸ τὰ ἐπαναστατημένα χωριά, κηρύχθηκε ἐπίσημα ἡ ἐπανάσταση καὶ συστάθηκε ἡ Βουλὴ τῆς Θετταλομαγνησίας, μὲ πρόεδρο τὸν Ἄνθιμο Γαζὴ καὶ γραμματέα τὸν Φίλιππο Ἰωάννου.

Λόγια Ἡρώων της Ἐπανάστασης του 1821

Ἄς προσπαθήσουμε ἔστω γιὰ λίγα λεπτά νὰ καταλάβουμε καὶ νὰ νοιώσουμε το μεγαλεῖο της ψυχῆς τῶν ἀγωνιστῶν του 1821.


Ἄς βρεθοῦμε με τα παλικάρια μέσα στὴν Ἁγία Λαύρα μπροστὰ στὸν Παλαιῶν Πατρῶν Γερμανό καὶ το Λάβαρο της Ἐπαναστάσεως την στιγμή ποῦ ψέλνουν το "Τή Ὓπερμᾶχω Στρατηγῷ"...


Ἄς βρεθοῦμε μπροστά στὸν Ἀθανάσιο Διάκο την στιγμή ποῦ, μπροστά στὴ μεγάλη θυσία, ἀπαντᾶ στὸν Ὀμέρ Βρυώνη, "Ἐγὼ Γρεκός γεννήθηκα, Γρεκός θε νὰ πεθάνω"...


Ἄς βρεθοῦμε στὸ διάσπαρτο ἀπὸ πτώματα Ἑλλήνων καὶ Τουρκοαιγυπτίων, πεδίο της Μάχης στὸ Μανιάκι, την στιγμή ποὺ σηκώνουν τον νεκρό Παπαφλέσσα κι ὁ Ἱμπραήμ σκύβει καὶ τον φιλᾶ στὸ μέτωπο ἀπὸ θαυμασμό...


«Εἶναι θέλημα Θεοῦ. Εἶναι κοντά μας καὶ βοηθάει, γιατί πολεμᾶμε γιὰ την πίστη μας, γιὰ την πατρίδα μας, γιὰ τους γέρους γονιούς, γιὰ τα ἀδύνατα παιδιά μας, γιὰ την ζωή μας, την λευτεριά μας... Καὶ ὅταν ὁ δίκαιος Θεός μας βοηθάει ποῖος ἐχθρός ἠμπορεῖ νὰ μας κάνει καλά...;».


(Θεόδωρος Κολοκοτρώνης).....


«Μάχου ὑπέρ πίστεως καὶ Πατρίδος...Εἶναι καιρός νὰ ἀποτινάξωμεν τον ἀφόρητον ζυγόν, νὰ ἐλευθερώσωμεν την Πατρίδα, νὰ κρημνίσωμεν ἀπὸ τα νέφη την ἡμισέληνον, διὰ νὰ ὑψώσωμεν το σημεῖον, δι' οὐ πάντοτε νικῶμεν, λέγω τον Σταυρόν...».


(Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης)


«...Ἕλληνες ποτέ μὴν ξεχνᾶτε το χρέος σε Θεό καὶ σε Πατρίδα! Σ' αὐτὰ τα δύο σας ἐξορκίζω ἡ νὰ νικήσουμε ἡ νὰ πεθάνουμε κάτω ἀπὸ την Σημαία του Χριστοῦ»


(Γρηγόριος – Δικαίος Παπαφλέσσας)


«Ὅταν σηκώσαμε την σημαίαν ἐναντίον της τυραγνίας ξέραμεν ὅτι εἶναι πολλοί αὐτείνοι καὶ μαχητικοί κι' ἔχουν καὶ κανόνια κι' ὅλα τα μέσα. Ἐμεῖς σε οὔλα


εἴμαστε ἀδύνατοι. Ὅμως ὁ Θεός φυλάγει καὶ τους ἀδύνατους, κι' ἄν πεθάνωμεν πεθαίνομεν διὰ την Πατρίδα μας, διὰ την Θρησκείαν μας καὶ πολεμοῦμεν ὅσο μποροῦμε ἐναντίον της τυραγνίας κι' ὁ Θεός βοηθός...».


(Στρατηγός Μακρυγιάννης)


«...Ὡς Χριστιανός ὀρθόδοξος καὶ υἱός της ἡμετέρας Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικής Ἐκκλησίας, ὁρκίζομαι ...νὰ διαμείνω πιστός εἰς την Θρησκείαν μου καὶ


εἰς την Πατρίδα μου. Ὁρκίζομαι νὰ χύσω καὶ αὐτὴν την ὑστέρα ρανίδα του αἵματος μου ὑπέρ της Θρησκείας και της Πατρίδος μου. Νά χύσω το αἷμα μου, ἶνα νικήσω


τους ἐχθρούς της Θρησκείας μου ἡ νὰ ἀποθάνω ὥς Μάρτυς διὰ τον Ἰησοῦν Χριστόν...».


(Ο ὅρκος τῶν Ἱερολοχιτῶν)


«Νέοι, πρέπει να φυλάξετε την πίστη σας καὶ νὰ την στερεώσετε, διότι, ὅταν ἐπιάσαμε τα ἅρματα, εἴπαμε πρῶτα ὑπέρ ΠΙΣΤΕΩΣ καὶ ἔπειτα ὑπέρ ΠΑΤΡΙΔΟΣ...»


«Ὡς μία βροχή ἔπεσεν εἰς ὅλους μας ἡ ἐπιθυμία της ἐλευθερίας μας, καὶ ὅλοι, καὶ ὁ κλῆρος μας καὶ οἱ προεστοί μας καὶ οἱ καπεταναῖοι καὶ οἱ πεπαιδευμένοι


καὶ οἱ ἔμποροι, μικροί καὶ μεγάλοι, ὅλοι ἐσυμφωνήσαμε εἰς αὐτὸ το σκοπό καὶ ἐκάμαμε την Ἐπανάσταση...».


(Θ. Κολοκοτρώνης)


«...Η τυραγνία τῶν Τούρκων – την δοκιμάσαμε τόσα χρόνια – δὲν ὑποφέρονταν πλέον. Καὶ δι' αὐτήνη την τυραγνία, ὁπού δὲν ὀρίζαμεν οὔτε βιόν οὔτε τιμή


οὔτε ζωή (ξέραμεν κι' ότ' ἤμασταν ὀλίγοι καὶ χωρίς τα' ἀναγκαία του πολέμου) ἀπεφασίσαμεν νὰ σηκώσομεν ἅρματα ἐναντίον της τυραγνίας. Εἴτε θάνατος εἴτε


λευτεριά».


(Ἰω. Μακρυγιάννης )


«Ὁ Ἔφορος της Ἑλλάδος Θεός ἐνέπνευσεν εἰς τας καρδίας τὼν ἐχθρῶν μας ἄκραν δειλίαν καὶ φόβον. Ἐλπίζω δὲ ἐντὸς ὀλίγου, με την βοήθειαν του Τιμίου


Σταυροῦ καὶ των θεοπειθῶν της πατρίδος εὐχῶν, νὰ σας χαροποιήσω...».


(Ἀνδρέας Μιαούλης)


«Μία δύναμις με ἅρπαξε ἀπὸ την λιτανεία πρὶν φύγουμε ἀπὸ τα Ψαρά γιὰ την Χίο. Μία δύναμις θεϊκή με γιγάντωσε...Αὐτὴ ἡ θεία δύναμις μου ἔδωσε θάρρος


διὰ νὰ φθάσω με το πυρπολικό μου στὴν Τουρκική Ναυαρχίδα...Οἱ Τοῦρκοι ἦταν τόσοι ὥστε ἐὰν ἔπτυον ἐπάνω μας θὰ μας ἔπνιγαν ἀναμφιβόλως...Εἰς το ὄνομα του


Κυρίου φώναξα ἐκείνη τὴ στιγμή. Ἔκανα τον Σταυρό μου καὶ πήδηξα στὴ βάρκα. Οἱ φλόγες του πυρπολικού μεταδόθηκαν στὴν Ναυαρχίδα ποῦ τινάχθηκε στὸν ἀέρα


καὶ παρέσυρε στὸν θάνατο χιλιάδες Τούρκους...».


(Κωνσταντῖνος Κανάρης)


«Ἔκατσα ποῦ ἐσκαπέτισαν με τα μπαϊράκια τους ἀπεκατέβηκα κάτω. Ἦταν μιά ἐκκλησία εἰς τον δρόμον, ἡ Παναγία στὸ Χρυσοβίτσι, καὶ το καθησιό μου ἦτο


ὅπου ἔκλαιγα την Ἑλλὰς... Σίμωσα, ἔδεσα το ἄλογό μου σ' ἕνα δένδρο, μπῆκα μέσα καὶ γονάτισα. Παναγία μου εἶπα ἀπὸ τα βάθη της καρδιᾶς μου καὶ τα μάτια μου δάκρυσαν. Παναγία μου βοήθησε καὶ τούτη τὴ φορά τους Ἕλληνες νὰ ψυχωθοῦν. Ἔκανα το Σταυρό μου, σπάσθηκα την εἰκόνα της, βγῆκα ἀπὸ το ἐκκλησάκι, πήδηξα


στὸ ἄλογο μου καὶ ἔφυγα. Σε λίγο μπροστά μου ξεπετάγονταν ὀχτὼ ἀρματωμένοι, ὁ ἐξάδελφος μου ὁ Ἀντώνης Κολοκοτρώνης καὶ ἑπτὰ ἀνήψια του.


– Κανείς δὲν εἶναι στὴν Πιάνα, μου εἶπε ὁ Ἀντώνης. Οὔτε στὴν Ἀλωνίσταινα. Εἶναι φευγᾶτοι. – Ἄς μὴ εἶναι κανείς ἀποκρίθηκα. Ο τόπος σε λίγο θὰ γιομίση παλληκάρια... Ο Θεός ὑπέγραψε την λευτεριά της Ἑλλάδος καὶ δὲν θὰ πάρη πίσω την ὑπογραφή του».


(Θεόδωρος Κολοκοτρώνης)


«Χωρίς ἀρετὴ καὶ πόνο εἰς την πατρίδα καὶ πίστη εἰς την θρησκεία τους ἔθνη δὲν ὑπάρχουν».


«...Κι' ἄν εἴμαστε ὀλίγοι...παρηγοριώμαστε μ' ἕναν τρόπον, ὅτι ἡ τύχη μας ἔχει τους Ἕλληνες πάντοτε ὀλίγους. Ὅτι ἀρχὴ καὶ τέλος, παλαιόθεν καὶ ὥς τώρα, ὅλα τα θερία πολεμοῦν νὰ μας φᾶνε καὶ δὲν μποροῦνε, τρῶνε ἀπὸ μας καὶ μένει καὶ μαγιά. Καὶ ὀλίγοι ἀποφασίζουν νὰ πεθάνουν, κι΄ όταν κάνουν αὐτείνη την ἀπόφασιν, λίγες φορές χάνουν καὶ πολλές κερδαίνουν...».


«...Τούτην την πατρίδα την ἔχομεν ὅλοι μαζί, καὶ σοφοί κι' ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοί καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέον μικρότεροι ἄνθρωποι, ὅσοι ἀγωνιστήκαμεν, ἀναλόγως ὁ καθείς, ἔχομεν νὰ ζήσωμεν ἐδῶ. Το λοιπόν δουλέψαμε ὅλοι μαζί, νὰ την φυλᾶμε κι' ὅλοι μαζί καὶ νὰ μὴ λέγη οὔτε ὁ δυνατός «ἐγὼ», οὔτε ὁ ἀδύνατος. Ξέρετε πότε νὰ λέγει ο καθείς «ἐγὼ»; Ὅταν ἀγωνιστή μόνος του καὶ φκειάση, ἡ χαλάση, νὰ λέγη ἐγὼ, ὅταν ὅμως ἀγωνίζονται πολλοί νὰ φκειάνουν, τότε νὰ λένε «ἐμεῖς». Εἴμαστε εἰς το «ἐμεῖς» κι' ὄχι εἰς το «ἐγὼ». Καὶ εἰς το ἐξῆς νὰ μάθωμεν γνώση, ἄν θέλωμεν νὰ φκειάσωμεν χωριόν,


νὰ ζήσωμεν ὅλοι μαζί....».


(Ιω. Μακρυγιάννης)


«Το Ἑλληνικόν Ἔθνος, ἀφ' οὐ ὑπέκυψεν εἰς τον βάρβαρον καὶ σκληρότατον ζυγόν της Ὀθωμανικῆς τυραννίας, ὑστερήθη ὄχι μόνον την ἐλευθερίαν του, ἀλλὰ καὶ πᾶν εἶδος μαθήσεως...καὶ ἦτον ἐνδεχόμενον νὰ ἐκλείψη διόλου ἀπὸ το Ἔθνος ἡ Ἑλληνική γλῶσσα, ἐάν δὲν την διέσωζεν ἡ Ἐκκλησία πρὸς ἤν ὀφείλεται καὶ κατά τοῦτο εὐγνωμοσύνη».


(Ο Παλαιῶν Πατρῶν Γερμανός)


«Μόνον του Εὐαγγελίου ἡ διδαχή ἐμπορεῖ νὰ σώση την αὐτονομίαν του Γένους, ὅταν μάλιστα κηρύττεται ἀπὸ ποιμένας φίλους της ἀληθείας καὶ της δικαιοσύνης»


(Αδ. Κοραής)


«...Τοῦτο παρακαλῶ νὰ τους παραγγείλετε νὰ πράττωσιν εἰς το ἐξῆς, παριστάνοντες εἰς αὐτούς, ὅτι πολεμοῦν ὄχι μόνον ὑπέρ πατρίδος, ἀλλὰ καὶ ὑπέρ πίστεως».


korais


(Αδ. Κοραής πρὸς Γ. Κουντουριώτην, 1824)


«...Μόνη ἡ δικαιοσύνη φέρει την ἐλευθερίαν, την δύναμιν καὶ την ἀσφάλειαν. Ὅπλα χωρίς δικαιοσύνην, γίνονται ὅπλα ληστῶν, ζώντων εἰς καθημερινόν κίνδυνον


νὰ στερηθῶσι την δύναμιν ἀπὸ ἄλλους ληστάς, ἡ καὶ νὰ κολασθῶσιν ὡς λησταί ἀπὸ νόμιμον ἐξουσίαν. Ἡ ἀνδρεία χωρίς την δικαιοσύνην εἶναι εὐτελὲς προτέρημα,


ἡ δικαιοσύνη, ἄν ἐφυλάσσετο ἀπὸ ὅλους, οὐδέ χρείαν ὅλως εἶχε της ἀνδρείας. Καὶ αὐτή του Θεοῦ ἡ παντοδυναμία ήθελ' εἶσθε χωρίς ὄφελος διά τους ἀνθρώπους,


ἄν δὲν -ἦτον ἑνωμένη με την ἄπειρον δικαιοσύνην του...».


(Αδ, Κοραής πρὸς Ὀδυσσέα Ἀνδρούτσον, 1824)


«...Ἄχ, διά τους οἰκτιρμούς του Θεοῦ, ὁ ὁποῖος εἶναι ὅλος ἀγάπη, διά το ὄνομα της Πατρίδος, ἡ ὁποία εἶναι ὅλη ἀρετὴ, ἄς καθαρίσωμεν την ψυχήν μας,


καὶ εἰς αὐτὴν την ὥραν του κινδύνου, ἀπὸ τον ρύπον της διχονοίας, ἄς θάψωμεν εἰς τον τάφον της λησμονησίας τα ἀγρίᾳ καί ἀνόητα πάθη μας, ἄς πλύνωμεν τας


μεμολυσμένας καρδίας εἰς το ἱερόν λουτρόν της ἀγάπης, ὁ πατριωτισμός ἄς λαμπρύνη, εἰς το ἐξῆς τον θολωμένον νοῦν μας, ἡ εἰλικρίνεια ἄς βασιλεύση εἰς την


καρδίαν μας, ἡ ἀγάπη καί ἡ σύμπνοια ἄς προπορεύωνται, ὡς νεφέλη πυρός, ὅλων τῶν βουλῶν μας καί ὅλων των ἔργων μας».


(Σπ. Τρικούπης)


«Κι' ὅσο ἀγαπῶ την πατρίδα μου δὲν ἀγαπῶ ἄλλο τίποτας. Ναρθή ἕνας νὰ μου εἰπῆ ὅτι θὰ πάγη ὁμπρός ἡ πατρίδα, στρέγομαι νὰ μου βγάλη καὶ τα δυό μου


μάτια. Ὅτι ἄν εἶμαι στραβός, καὶ ἡ πατρίδα μου εἶναι καλά, με θρέφει, ἄν ἡ πατρίδα μου ἀχαμνά, δέκα μάτια νάχω, στραβός θανά εἶμαι. Ὅτι σ΄αὐτείνη θὰ ζήσω,


δὲν ἔχω σκοπό νὰ πάγω ἀλλοῦ».


(Ιω. Μακρυγιάννης)


«Εἶναι καιρός...νὰ κρημνίσωμεν ἀπὸ τα νέφη την Ἡμισέληνον διά νὰ ὑψώσωμεν το σημεῖον, δι' οὐ πάντοτε νικῶμεν, λέγω τον Σταυρόν καὶ οὕτω νὰ ἐκδικήσωμεν


την πατρίδα καὶ την ὀρθόδοξον ἡμῶν πίστιναπό την ἀσεβῆ τῶν ἀσεβῶν καταφρόνησιν»;


(Αλ. Υψηλάντης)


«...Ἡ ἡμέρα ἐκείνη, την ὁποίαν ἐπιθυμοῦσαν οἱ πατέρες μας νὰ την ἰδοῦν, ἔφθασε καὶ ὁ Νυμφίος ἔρχεται...Ἔφθασεν ὁ καιρός διά νὰ λάμψη πάλιν ὁ Σταυρός


καὶ νὰ λάβη πάλιν ἡ Ἑλλὰς, ἡ δυστυχής Πατρίς μας, την ἐλευθερίαν της...».


«Ὅτι καὶ ἄν ἐκάμαμεν, εἴτε ἐγὼ, εἴτε οἱ συνάδελφοί μου, εἴτε ὡς ἑταῖροι, εἴτε ὡς ἀγωνισταί, ἦτο ἔμπνευσις καὶ ἔργον της Θείας Προνοίας, καὶ οὐδὲν


ἠθέλομεν πράξει ἄνευ της ἐμπνεύσεως ταύτης».


(Άνθιμος Γαζής)


«ΙΔΟΥ ὁ Θεός μεθ' ἡμῶν, ὅς ἐπάταξεν ἔθνη πολλά καὶ ἐπέκτεινε βασιλεῖς κραταιούς. Ο Παντοκράτωρ Θεός δὲν μας ἀφήνει εἰς την διάκρισιν του ἐχθροῦ.


Ἀλλὰ εἶναι σύμμαχός μας, καθώς πολλάκις το εἴδομεν καὶ ἄμποτε εἰς το ἐξῆς διά της δυνάμεως του τιμίου καὶ ζωοποιοῦ Σταυροῦ καὶ διά της ἐνεργείας καὶ γενναιότητός


σας νὰ ἀφανισθῆ ὁ ἐχθρὸς ἐξ ὁλοκλήρου...».


(Π. Μαυρομιχάλης πρὸς τον Θ. Κολοκοτρώνη)


«ΧΩΡΙΣ ἀρετὴ καὶ θρησκεία δὲν σχηματίζεται κοινωνία, οὔτε βασίλειον».


(Στρατηγός Μακρυγιάννης)


«Ο Θεός εἶναι μετά της Ἑλλάδος καὶ ὑπὲρ της Ἑλλάδος καὶ αὐτὴ σωθήσεται. Ἐπὶ ταύτης της πεποιθήσεως ἀντλῶ πάσας μου τας δυνάμεις καὶ πάντας τους πόρους».


(Ι. Καποδίστριας)


«Ἡ Ἱστορία καὶ το μέλλον της Ἑλλάδος στηρίζονται πάνω σε τρεῖς λέξεις: Θρησκεία, Ἐλευθερία, Πατρίς».


(Παλαιῶν Πατρῶν Γερμανός)


«Ἐγώ, ἡ φαμίλια μου, τα' ἅρματα μου, ὅτι ἔχω εἶναι γιὰ την Ἑλλάδα».


(Θεόδωρος Κολοκοτρώνης)

Τι λέει η μυθολογία για τον Ερμή που έφερνε τους νεκρούς στον Κάτω Κόσμο

 

Ὁ Ἔρμης ἡ με το ἐπικὸ ὄνομα Ἑρμείας, εἶναι ἕνας ἀπ' τους παλαιότερους θεούς με γνήσια Ἑλληνική «λαϊκή» καταγωγή.
Κατά τὴ μυθολογία γεννήθηκε σε μία σπηλιά στὴν Κυλλήνη (στὸ σημερινό ὄρος Ζήρια) της Κορινθίας, ἀπὸ τον Δία καὶ την πανέμορφη Νύμφη Μαῖα, την κόρη του Ἄτλαντα.
Στὸν Ὅμηρο μνημονεύεται με το ἀρχαιότερο ὄνομα του Ἑρμῆς ὁ Κυλλήνιος, ἀλλὰ καὶ με τους ἐπιθετικούς προσδιορισμούς «εὔσκοπος ἀργεϊφόντης», «διάκτορος», δηλαδή ψυχοπομπός. Στὸν Ὅμηρο χρησιμοποιοῦνται συχνότερα τα ἐπίθετα «χρυσόραβδος» Ἑρμῆς, «ἀγγελιοφόρος» Ἑρμῆς, ἐνῶ στὸν Ἡσίοδο «ξακουστός κήρυκας τῶν θεῶν» καὶ «προστάτης τῶν βοσκῶν καὶ τῶν αἰγοπροβάτων».
Ἡ μυθολογία ἀναφέρει ὅτι ἀμέσως μετά τὴ γέννησή του ἐπινόησε καὶ κατασκεύασε την πρώτη λύρα καὶ ἔδειξε, ἀπὸ τὴ βρεφική του ἀκόμη ἡλικία, την ἐπιδεξιότητά του νὰ μπορεῖ νὰ κλέβει ἀκόμη καὶ τα βόδια του Ἀπόλλωνα. Ὁ Ἑρμῆς, ὅπως καὶ ὁ Προμηθέας, ἐπειδὴ ἀνακάλυψε τὴ φωτιά καὶ τα πυρεῖα, καὶ συγχρόνως τὴ θυσία, προφανῶς μία θυσία γιὰ το δωδεκάθεο, θεωρεῖται κατά βάση «ἕνας ἀνταγωνιστής του δόλιου πυρφόρου Προμηθέα».
Ὁ Ἑρμῆς, μολονότι στὴν ἐπικὴ ποίηση φαίνεται νὰ ἔχει βοηθητική θέση ἔναντι τῶν ἄλλων ὀλύμπιων θεῶν, πολύ γρήγορα ἐξελίχθηκε σε τόσο πολυσχιδή θεότητα ὥστε κάλυπτε σχεδόν κάθε ἐκδήλωση της ζωῆς.
Εἶναι ὁ πλέον πολυάσχολος θεός, καθώς ἔχει πολλά καθήκοντα στὸν Ἐπάνω Κόσμο: πρὶν ἀπ' ὅλα εἶναι ὁ ἀγγελιαφόρος του Δία, εἶναι ἐπίσης θεός των διασταυρώσεων τῶν δρόμων καὶ τῶν ὁρίων (συνόρων) (Ἑρμῆς Τρικέφαλος ἡ Τετρακέφαλος), προστάτης των θυρῶν τῶν σπιτιῶν καὶ τῶν πυλών τῶν ναῶν (Πύλαιος καὶ Προπύλαιος Ἑρμῆς), θεός των γραμμάτων καὶ της ρητορικῆς (λόγιος Ἑρμῆς), προστάτης τῶν ἀθλητῶν καὶ τῶν ἀγώνων (ἀγώνιος Ἑρμῆς), προστάτης τῶν ἐμπόρων (ἀγοραῖος καὶ κερδῶος Ἑρμῆς) -μάλιστα προστάτευε ὄχι μόνο το θεωρούμενο σήμερα ὡς νόμιμο, ἀλλὰ καὶ το τυχαῖο εὕρημα, το λεγόμενο ἕρμαιον, ποῦ σημαίνει «δῶρο τοῦ Ἑρμῆ», δηλαδή το θεόσταλτο δῶρο (ἐξ οὐ καὶ Ἑρμῆς Τύχων) ἡ το ἀπροσδόκητο πολύτιμο εὕρημα ἡ ἀκόμη καὶ το προϊόν κλοπῆς ἡ ἁρπαγῆς (ἐξ οὐ καὶ ἄναξ φηλητῶν ἡ δόλιος ἡ ληιστήρ Ἑρμῆς).
Κατά τὴ Γιγαντομαχία, φορῶντας την Ἄϊδος κοινὴν (ἀόρατη περικεφαλαία), σκότωσε τον γίγαντα Ἱππόλυτο, ἔσωσε τον Δία ἐπανασυνδέοντας τα νεῦρα τῶν ποδιῶν του, τὰ ὁποία εἶχε κόψει ὁ Τυφωέας καὶ ἀπελευθέρωσε τον θεό Ἄρη, τον ὁποῖον εἶχαν φυλακίσει οἱ Ἀλωάδες γιὰ ἕνα καὶ πλέον ἔτος.
Σε ὅλη την ἀρχαιότητα ὁ Ἑρμῆς θεωροῦνταν ὁ πιὸ ἔξυπνος καὶ ὁ πιὸ φιλάνθρωπος θεός (Ἑρμῆς ἀλεξίκακος καὶ ἀγαθῶν δωτήρ) καὶ γι' αὐτὸ ὁ πιὸ ἀγαπητός καὶ διασκεδαστικός θεός τοῦ ἐλληνικοῦ πανθέου, «ἔκφραση ὅλων τῶν προτερημάτων καὶ ὅλων τῶν ἐλαττωμάτων τοῦ ἀρχαίου Ἕλληνα». Σε ὅλη την ἱστορία του ὅμως, την πρώτη θέση εἶχαν τα χθόνια γνωρίσματά του καὶ ἰδίως ἡ γνωστή πανελλήνια ἰδιότητα τοῦ ψυχοπομποῦ ἡ ψυχαγωγοῦ.
Ὡς ψυχοπομπός στὸν Κάτω Κόσμο ἐξυπηρετεῖ τον Πλούτωνα καὶ την Περσεφόνη. Συγκεκριμένα μεταφέρει τις ψυχές τῶν νεκρῶν καὶ συγχρόνως παρευρίσκεται στὸ δικαστήριο του Ἄδη, δηλαδή ἐκτελεῖ καθήκοντα με τα ὁποία ἀπέκτησε ἐξαιρετική θέση ἀνάμεσα στοὺς θεούς του Κάτω Κόσμου.
Πολλές εἶναι οἱ ἀρχαῖες πηγές ποὺ παρουσιάζουν τον Ἑρμῆ συνδεμένο με καθαρά χθόνιες θεότητες, ὅπως εἶναι ἡ Δήμητρα, ὁ Πλούτων, ὁ Τροφώνιος κ.ά. «Χθόνιο», λ.χ., ἀποκαλοῦν τον Ἑρμῆ ὁ Σοφοκλῆς, ὁ Αἰσχύλος καὶ ὁ Εὐριπίδης. Δὲν εἶναι ὅμως ἀπίθανο ἡ ἰδιότητα του χθόνιου θεοῦ νὰ προῆλθε ἀπὸ την ἄλλη ἰδιότητά του, του κήρυκα των θεῶν καὶ του ψυχοπομποῦ.
Ἔτσι, σὰν κήρυκας μποροῦσε νὰ διαβιβάσει εἰδήσεις ἡ εὐχές ἀπὸ τὸν Ἐπάνω Κόσμο στὸν Κάτω ἡ νὰ μεταφέρει τις ψυχές στοὺς χθόνιους, καὶ ὥς ἐκ τούτου νὰ θεωρήθηκε καὶ ο ἴδιος χθόνιος. Στοὺς Ὀρφικούς Ὕμνους, ὁ Ἑρμῆς ὁ χθόνιος ὁδηγεῖ τις «ἀθάνατες ψυχές» στὸν Ἄδη καὶ τις ξαναφέρνει πίσω στὸν Ἐπάνω Κόσμο (γιὰ καινούριες ἐνσωματώσεις).
Ὡς ψυχαγωγός ἀναφέρεται ἐπίσης καὶ στὶς «Χοηφόρους» του Αἰσχύλου (στ. 622), μολονότι ὁ Ὀρέστης ἀναμένει ἀπὸ αὐτὸν ὄχι ἁπλὰ νὰ διαβιβάσει την εὐχὴ του στοὺς ἄλλους χθόνιους καὶ στὸ νεκρό πατέρα του, ἀλλὰ καὶ νὰ τον συμπαρασταθεῖ στὴν προσπάθειά του νὰ ἐκδικηθεῖ τους δολοφόνους του πατέρα του (στ. 727-29). Τὴ χθόνια θεότητά του μαρτυρεῖ καὶ ὁ Παυσανίας, ὁ ὁποῖος αναφέρει ότι είδε στον Άρειο Πάγο άγαλμα του Ερμή δίπλα σε αγάλματα των άλλων μεγάλων «ὑπογαίων θεῶν».
Γιὰ την ἐξαιρετική θέση του Ἑρμῆ ἀνάμεσα στοὺς θεούς του Κάτω Κόσμου μᾶς πληροφορεῖ καὶ ὁ Πλούταρχος, καθώς στὴ γιορτή Ἐλευθέρια της Πλάταιας συνήθιζαν πρῶτα νὰ προσεύχονται στὸν χθόνιο Ἑρμῆ καὶ στὸν χθόνιο Δία κατά τὴ θυσία του ταύρου καὶ κατόπιν νὰ καλοῦν στὴν «αἱμακουρία» τις ψυχές ἐκείνων ποῦ εἶχαν σκοτωθεῖ στὴ μάχη κατά τῶν Περσῶν, το 479 π.Χ..
Τον Ἑρμῇ ὅμως, ὡς φοβερό χθόνιο θεό, τον ἐπικαλοῦνταν οἱ Ἕλληνες κατά τον 5ο π.Χ. αἱ. καὶ στοὺς λεγόμενους «καταδέσμους» (defixiones), δηλαδή στὶς ἐπικλήσεις πρὸς τους νεκρούς ἡ τους χθόνιους θεούς, γιὰ νὰ βλάψουν ὅσους μισοῦσαν. Στὴν ἀρχαϊκή ἐποχῆ κάθε ταφικό μνημεῖο ἦταν ἀφιερωμένο ὡς «ἄγαλμα» του ψυχοπομποῦ θεοῦ του Κάτω Κόσμου.
Ὁ Πίνδαρος, ἕνα λίθινο γλυπτικό ἔργο στημένο πάνω σε τάφο το ἀποκαλεῖ «ἄγαλμα Αϊδα». Πάντως, ἀξιοσημείωτο εἶναι το γεγονός ὅτι στὸν Ὅμηρο δὲ γίνεται μνεία του πορθμέα Ἑρμῇ, ἀφοῦ οἱ ψυχές τῶν νεκρῶν καὶ στὴν Ἰλιάδα καὶ στὴν Ὀδύσσεια μπαίνουν στὸν Ἄδη «χωρίς τὴ βοήθεια κάποιου πλωτοῦ μέσου, ἀρκεῖ βέβαια νὰ ἔχουν καεῖ».
Ὅπως ἀναφέραμε στὴν προηγούμενη ἑνότητα, το ρόλο του πορθμέα (του περαματάρη) στὴ μεταγενέστερη (μεθομηρική) ἐποχῆ θὰ τὸν χρεωθεῖ ὁ Χάρων (Χάροντας), ὁ ὁποῖος μετέφερε με το πλεούμενό του τους νεκρούς στὴν ἀπέναντι ὄχθη τῶν ποταμῶν του Κάτω Κόσμου (κυρίως της φοβερῆς Στύγας) καὶ της Ἀχερουσίας λίμνης.
Ἡ ἱστορία τοῦ θεοῦ Ἑρμῆ εἶναι ἴσως ἡ πιὸ διδακτική γιὰ την ἐξελίξη καὶ τὴ διαρκῆ ἀνανέωση του περιεχομένου ὅλων τῶν χθόνιων θεῶν. Μάλιστα ἡ περίπτωση τοῦ Ἑρμῆ δικαιώνει τὴ νεότερη ἐπιστημονική ἔρευνα, σύμφωνα με την ὁποία -ὅπως προαναφέρθηκε- κάθε μελέτη ἡ παρουσίαση της ἑλληνικῆς θρησκείας θὰ πρέπει νὰ ξεκινάει ἀπὸ την πρό- ὁμηρική θρησκεία τῶν Ἑλλήνων.
Σ αὐτὴν λοιπόν την πλούσια «λαϊκή» θρησκευτική παράδοση καὶ στὸ τελετουργικό της μπορεῖ κανείς νὰ ἀνιχνεύσει τις ἄφθονες χθόνιες καταβολές κάθε Ὀλύμπου θεοῦ καὶ νὰ καταγράψει την ἐξελίξη καὶ τὴ σταδιακή ἀνανέωσή του, ἡ ὁποία σε μερικές περιπτώσεις εἶναι τόσο σημαντική, ὥστε ἀπὸ την ἀρχική θεότητα δὲν ἐπιζεῖ παρά μόνο το ὄνομα, ὅπως λ.χ. η περίπτωση του χθόνιου θεοῦ Ἑρμῆ, στὴ μετεξέλιξη του ὁποίου ἀξίζει νὰ κάνουμε μία σύντομη ἀναφορά:
Ὁ Ἑρμῆς, στὰ πρώιμα χρόνια εἶχε συνδεθεῖ με τους παρόδιους λιθοσωροῦς ποὺ ἦταν εἴτε τάφοι εἴτε «ὀροί» (ὁρόσημα). Καὶ το ἑλληνικό ὄνομα του ἐξάλλου σημαίνει κυριολεκτικά «αὐτὸν ποὺ προβάλλει μέσα ἀπὸ σωρό με πέτρες».
Ὑπῆρχε λοιπόν μία παλιά συνήθεια του ἀρχαίου Ἕλληνα ἀγρότη ποὺ, ὅταν ἔβρισκε στὸ δρόμο ἕνα σωρό ἀπὸ πέτρες, ἔριχνε ἄλλη μία πέτρα ἐπάνω του, γιατί πίστευε ὅτι κάποια θεϊκή δύναμη (θεός-δαίμων) κατοικοῦσε μέσα σ' αὐτὲς. Ὁ Μ. Nilsson θεωρεῖ ὅτι σ' αὐτὴν τὴ συνήθεια ὑποκρύπτονται ἴχνη παλιάς λιθολατρίας, καὶ σημειώνει ὅτι αὐτὲς τις πέτρες τις ὀνόμαζαν «ἔρμα» καὶ την μεγαλύτερη ἀπὸ αὐτὲς -στὴν κορυφή του σωροῦ- την ὀνόμαζαν «Ἑρμῆ».
Καὶ ο W. Burkert ἐπισημαίνει ὅτι οἱ λιθοσωροί, ὅπως καὶ ἡ πρωτόγονη ὁριοθέτηση τῶν περιοχῶν με φαλλό, εἶχαν πάντοτε την ἴδια ἀποτρεπτική δύναμη. Οἱ λιθοσωροί αὐτοὶ, δηλαδή οἱ «Ἔρμές», τους ὁποίους οἱ ἄνθρωποι της ὑπαίθρου χρησιμοποιοῦσαν ὡς «ὁδοδεῖκτες» γιὰ τους ταξιδιῶτες, ἀλλὰ καὶ ὥς ὁρόσημα τῶν ἀγρῶν καὶ τῶν ἰδιωτικῶν κτημάτων, φαίνεται πῶς ἀποτελοῦσαν τεμένη του χθόνιου Ἑρμῆ, ὁ ὁποῖος μάλιστα τιμωροῦσε ὅποιον τολμοῦσε νὰ καταπατήσει ξένη γῆ.
Μολονότι ἡ «παρουσία» τοῦ θεοῦ τῶν «συνόρων» (Ἑρμῆ) ἐμπόδιζε την παράνομη καταπάτηση, οἱ γείτονες φαίνεται ὅτι μετακινοῦσαν τα σύνορα, γιὰ νὰ ἐπεκτείνουν τὴ δική τους γῆ, με ἀποτέλεσμα οἱ ἰδιοκτῆτες τῶν κτημάτων νὰ χρησιμοποιοῦν ὡς ὁρόσημα ἀκόμη μεγαλύτερες πέτρες σε ὀρθία ἐμφανῆ θέση. Στήν κορυφή αὐτῶν τῶν λιθοσωρών (εἴτε «ὀροί» ἦταν εἴτε τάφοι) στηνόταν μία ἀκόμη μεγαλύτερη πέτρα, ἡ «ἐρμαϊκή στήλη». Ὁ Παυσανίας ἀναφέρει ὅτι οἱ λιθοσωροί αὐτοί χρησιμοποιοῦνταν καὶ ὡς σύνορα τῶν χωρῶν.
Στὶς λίθινες ἡ ἀργότερα ξύλινες αὐτὲς «Ἔρμές», τις ὁποῖες μεταγενέστερα τοποθετοῦσαν σε διασταυρώσεις ὁδῶν, στὶς πλατεῖες τῶν πόλεων καὶ στὶς εἰσόδους τῶν σπιτιῶν ἡ τῶν ναῶν, τονίζονταν με ἔμφαση οἱ φαλλοί. Ἀπὸ την παρουσία των φαλλῶν, σύμβολο της γονιμικῆς του ἰδιότητας, ὁ Ἡρόδοτος συμπεραίνει ὅτι ὁ Ἑρμῆς ἦταν προϊστορικός θεός, τον ὁποῖο οἱ Ἀθηναῖοι εἶχαν παραλάβει ἀπὸ τους Πελασγούς. Τέλος, το 520 π.Χ. ὁ γιὸς του Πεισίστρατου Ἴππαρχος πρότεινε στοὺς Ἀθηναίους τὴ λίθινη μορφή τοῦ Ἑρμῆ ποὺ ἀργότερα ἐπιβλήθηκε γενικῶς.
Ἀξίζει νὰ ἀναφέρουμε στὸ σημεῖο αὐτὸ την ἐπισήμανση του Μ. Nilsson ὅτι ἀπὸ την ἀντίληψη τῶν ἀγροτικῶν λαῶν ὅτι μέσα στὶς πέτρες κατοικοῦσε κάποια θεϊκή «δύναμη» (ἕνας δαίμων) ποὺ εἶχε ἀνάγκη ἀπὸ ἐξαγνισμοῦς καὶ χοές, δημιουργήθηκε ἡ ἀντίληψη γιὰ την ὑπόγεια κατοικία τῶν νεκρῶν, δηλαδή γιὰ το σκοτεινό Ἄδη κάπου βαθιά, κάτω ἀπὸ τὴ γῆ.
Κατά συνέπεια, μέσα ἀπὸ τις «δαιμονικές τελετουργίες» τῶν ἀγροτικῶν λαῶν, γεννήθηκε ἡ πίστη σε ἕνα θεό ποῦ θὰ παραλαμβάνει τις ψυχές τῶν νεκρῶν, γιὰ νὰ τις ὁδηγεῖ στὸν Κάτω Κόσμο ἡ μερικές φορές θὰ τις ἐπαναφέρει στὴν ἐδῶ ζωή. Καὶ αὐτὸς ὁ θεός ἦταν ὁ Ἑρμῆς Ψυχοπομπός ἡ Ψυχαγωγός.
Ὡς ψυχοπομπός, ὁ Ἑρμῆς, ἀναφέρεται καταρχάς στὴ «δεύτερο-νέκυια» της Ὀδύσσειας νὰ παραλαμβάνει τις ψυχές των σκοτωμένων μνηστήρων καὶ, με το χρυσό καὶ ὄμορφο μαγικό ραβδί του, νὰ τις ὁδηγεῖ ἀπ' εὐθείας στὸν Ἄδη («κατ' εὐρώεντα κέλενθα») μέχρι τον ἀσφοδελόν λειμῶνα, «ἔνθα ναίουσι ψυχαί, εἴδωλα καμόντων» καὶ ὄχι ὅπως ἀναφέρουν οἱ μεταγενέστερες δοξασίες καὶ δείχνουν οἱ ἀττικές λήκυθοι νὰ ὁδηγεῖ τις ψυχές στὴ λέμβο («ἀκάτιο») του πορθμέα Χάροντα.
Ὁ ψυχοπομπός Ἑρμῆς σε ἀγγειογραφίες ἐμφανίζεται νὰ ἐπαναφέρει στὸν Ἐπάνω Κόσμο τὴ βασίλισσα του Ἄδη, την Κόρη Περσεφόνη, νὰ μεταφέρει τὴ νεκρή Ἀλκμήνη ἀπὸ τὴ Θήβα στὰ Νησιά των Μακάρων καὶ νὰ συνοδεύει τον Πρίαμο κατά τὴ μεταφορά του Ἕκτορα γιὰ ἐνταφιασμό. Με την ἴδια ἰδιότητα ὁ Ἑρμῆς μεταφέρει καὶ την Ἑλένη στὴν Αἴγυπτο, ἀφήνοντας στὴ θέση της ἕνα ὁμοίωμά της. Ἐπίσης, ὁ Ἑρμῆς, παριστάνεται στὸ περίφημο ἀνάγλυφο του Ὀρφέα νὰ ὑπενθυμίζει στὴν Εὐρυδίκη, πιάνοντάς της ἐλαφρὰ το χέρι, ὅτι πρέπει νὰ ἐπιστρέψει ὁριστικά στὸν Κάτω Κόσμο.
Κατά τὴ μυθολογία, ὁ Ἑρμῆς, φορά φτερωτά χρυσά σανδάλια, με τα ὁποία μπορεῖ σὰν γλάρος νὰ γλιστρᾶ πάνω στὰ κύματα, ὅποτε χρειάζεται, ἐνῶ κρατάει τὴ θαυματουργική του ράβδο, με την ὁποία ὁπότε θέλει ἀποκοιμίζει ἡ ξυπνᾶ ἀπὸ τον ὕπνο τους ἀνθρώπους. Γι' αὐτὸ ἄλλωστε τιμᾶται καὶ ὥς ὑπνοδότης, ὕπνου προστάτης καὶ ὁνειροπομπός.
Κατά το Διογένη Λαέρτιο (8,31) ο Πυθαγόρας ἀποκαλοῦσε τον Ἑρμῆ «θεϊκό ταμία των ψυχῶν», «πομπαίο» καὶ «πυλαίο καὶ χθόνιο», ἐπειδὴ συνόδευε τις ψυχές τῶν νεκρῶν στὸ ὑποχθόνιο βασίλειο μέσῳ της «Πύλης» του Ἄδη, ὁπού καὶ φρόντιζε ὁ ἴδιος ὁ Ἑρμῆς νὰ συγκεντρωθοῦν οἱ καθαρές ψυχές στὸν «ὑψηλότερο χῶρο», ἐνῶ οἱ ἀκάθαρτες νὰ βρεθοῦν σε «ἄρρηκτα δεσμά» με τις Ἐρινύες.
Στή Θεσσαλία εἶχε ἐπικρατήσει ἡ συνήθεια στὰ ἑλληνιστικά καὶ στὰ ρωμαϊκά χρόνια νὰ χαράζουν ἡ νὰ ζωγραφίζουν κάτω ἀπὸ το ὄνομα του νεκροῦ, στὸ κάτω μέρος της ἐπιτάφιας στήλης, μία μικρή ἐρμαϊκή στήλη με τις λέξεις «Ἐρμάου χθονίου», ποὺ σημαίνουν ὅτι η στήλη με το ὄνομα του νεκροῦ ἀφιερωνόταν στῶ χθόνιο Ἑρμῆ.
Καὶ ὁ Πλούταρχος ἀναφέρει την τοπική συνήθεια των κατοίκων του Ἀργούς, τριάντα ἡμέρες μετά το θάνατο συγγενικοῦ τους προσώπου νὰ θυσιάζουν γιὰ τον Ἑρμῆ, ὁ ὁποῖος «δέχεται τις ψυχές τῶν ἀνθρώπων, ὅπως το χῶμα δέχεται τα σώματά τους». Παρόμοιο μνημόσυνο γιὰ τους δικούς τους νεκρούς εἶχαν καὶ οἱ Ἀθηναῖοι στὴ γιορτή τὠν Χύτρων, την τρίτη καὶ τελευταία ἡμέρα τῶν Ἀνθεστηρίων, ὁπότε θυσίαζαν γιὰ τον ψυχοπομπό Ἑρμῆ καὶ ὄχι γιὰ τους Ὀλύμπιους θεούς.
Ἡ δημοτικότητα του Ἑρμῆ αὐξήθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό στὰ ὕστερα χρόνια της ἀρχαιότητας, τότε πού ὁλοκληρώθηκε καὶ ἡ μετεξέλιξή του, καθώς ἀπέκτησε πολλαπλές ἰδιότητες ἐντελῶς ξένες πρὸς την ἀρχικὴ του χθόνια φύση. Ἔτσι, ἀπὸ χθόνιος θεός του Κάτω Κόσμου καὶ ψυχοπομπός τῶν νεκρῶν ψυχῶν θὰ μετεξελιχθεῖ μέχρι καὶ σε θεό τῶν γυμναστηρίων καὶ τοῦ ἀθλητισμοῦ, προστάτη των ἀθλητικῶν ἀγώνων.
Πολλά γυμνάσια ἀφιερώθηκαν τότε στὸν Ἑρμῆ τον ἀγώνιο ἡ ἐναγώνιο, τὸν ὁποῖο τιμοῦσαν συνήθως μαζί με τον Ἡρακλῆ. Σε ἀρκετὰ γυμνάσια ἔχουν βρεθεῖ πολλά ἀναθήματα με την ἐπιγραφή «Ἐρμήι καὶ Ἡρακλεῖ», ἐνῶ, ὅπως μας πληροφορεῖ ὁ Παυσανίας, στῆ Μεγαλόπολη ὑπῆρχε κοινός ναός γιὰ τους δύο θεούς, κοντά σε στάδιο. Μεγάλες γιορτές πρὸς τιμήν του Ἑρμῆ, ὡς προστάτη τῶν ἀθλητῶν καὶ ἀθλητικῶν συλλόγων (τα λεγόμενα Ἐρμαῖα) τελοῦνταν σε πολλές πόλεις της Ἑλλάδας καὶ της Ρώμης, ἐνῶ ἡ τέταρτη ἡμέρα του μῆνα ἦταν ἀφιερωμένη στὸν Ἑρμῆ, ὅπως στὴ Ρώμη ἡ τετάρτη ἡμέρα της βδομάδας.
Οἱ Ρωμαῖοι πρῶτοι μεταμόρφωσαν τον Ἑρμῆ σε θεό ἐμπορίου, τον Mercurius, με το γεμᾶτο βαλάντιο στὸ χέρι. Πάντως, τα γυμναστήρια με τον καιρό ἔχασαν τον ἀρχικὸ χαρακτῆρα της σωματικῆς ἀγωγῆς, καθώς σε εἰδικές αἴθουσές τους, μετά τις σωματικές ἀσκήσεις γινόντουσαν καὶ θεωρητικά μαθήματα. Μάλιστα δίδασκαν διακεκριμένοι λόγιοι της ἐποχῆς (ἰδίως ρήτορες καὶ φιλόσοφοι), με ἀποτέλεσμα ὁ Ἑρμῆς αὐτόματα νὰ γίνει προστάτης καὶ των γραμμάτων καὶ της ρητορικῆς (λόγιος Ἑρμῆς).
Ριζικά ἐπίσης ἄλλαξέ καὶ ἡ εἰκαστική του παράσταση: ἐνῶ οἱ ἀρχαϊκοί ἀγγειογράφοι, ἐκφράζοντας τις μεταθανάτιες ἀντιλήψεις της ἐποχῆς τους, ἀπεικόνιζαν σε λευκές ληκύθους το σκυθρωπό χθόνιο Ἑρμῆ, ὡς σεβάσμιο γενειοφόρο ψυχοπομπό, κατά την κλασική καὶ ἰδιαίτερα την ἑλληνιστική ἐποχῆ παριστανόταν ὡς ὡραῖος ἔφηβος με καλογυμνασμένο (πραξιτέλειο) σῶμα, ὅπως φαίνεται ἀπὸ το γυμνό ἄγαλμα του ποὺ βρέθηκε στὴν Ἄνδρο (μόνο ἕνα φίδι ποὺ ἑλίσσεται σε παρακείμενο κορμό δέντρου, μαρτυρεῖ το χθόνιο χαρακτῆρα του).
Ἄλλωστε, μ' αὐτὴν τὴ μορφή ὁ Ἑρμῆς γίνεται ἀργότερα, μαζί με τον Ἔρωτα καὶ τον Ἡρακλῆ, ὁ θεός της ἀθλούμενης νεολαίας καὶ των γυμναστηρίων. «Ἡ πραξιτέλεια αὐτὴ εἰκόνα του Ἑρμῆ ἐπέχει τόσο πολύ ἀπὸ τὴ σεβάσμια μορφή του παλιοῦ χθόνιου θεοῦ, ὥστε φαίνεται σὰ νὰ παριστάνει ἄλλο θεό», ἐπισημαίνει ὁ Ν. Παπαχατζής.
Ὁ Ἑρμῆς παριστάνεται συνήθως καὶ με φτερωτά πέδιλα καὶ με το πλατύγυρο καπέλο του, τον πέτασο, σύμβολα της ἀέρινης ταχύτητας του ἀγγελιαφόρου θεοῦ καὶ κρατῶντας τὴ μαγική χρυσή ράβδο του, το κηρύκειον, ἀρχαιότατο σύμβολο της ποιμενικῆς του φύσης καὶ της ἀφθονίας. Ἀλλά ἱερὰ σύμβολα, ἐκτὸς ἀπὸ τον φαλλό, σύμβολο γονιμότητας, εἶναι ἡ ἀόρατη κυνή, το ξίφος καὶ το δρέπανο, σύμβολα της χθόνιας φύσης του, ὁ δίσκος, σύμβολο του θεού προστάτη της γυμναστικῆς καὶ τῶν ἀθλητικῶν ἀγώνων, ὁ αὐλὸς (σῦριγξ), ἡ λύρα καὶ ἡ κιθάρα, σύμβολα της μουσικῆς του φύσης, καὶ τέλος το βαλάντιον, σύμβολο του θεοῦ προστάτη του ἐμπορίου καὶ τῶν συναλλαγῶν.

Μάχου ὑπέρ πίστεως και πατρίδος - Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης (24η Φεβρουαρίου,1821)

Ἡ προκήρυξη του Ἀλέξανδρου Ὑψηλάντη στὸ Ἱάσιο την 24η Φεβρουαρίου, 1821

Εἰς τὸ γενικόν στρατόπεδον του Ἱασίου .....

Ἡ ὥρᾳ ἦλθεν, ὦ ἄνδρες Ἕλληνες!

Oἱ ἀδελφοὶ μας καὶ φίλοι εἶναι πανταχοῦ ἕτοιμοι· oἱ Σέρβοι, oἱ Σουλιώται, καί ὅλη ἡ Ἤπειρος ὀπλοφοροῦντες μας περιμένουν· ἂς ἑνωθῶμεν λοιπόν με ἐνθουσιασμόν! Η Πατρίς μας προσκαλεῖ!

Η Εὐρώπη προσηλόνουσα τους ὀφθαλμούς της εἰς ἡμᾶς, ἀπορεῖ διά την ἀκινησίαν μας· ἄς ἀντηχήσωσι λοιπόν ὅλα τα ὄρη της Ἑλλάδος ἀπὸ τον ἦχον της πολεμικῆς μας σάλπιγγος καὶ αἱ κοιλάδες ἀπὸ την τρομεράν κλαγγήν των ἁρμάτων μας. Η Εὐρώπη θέλει θαυμάσει τας ἀνδραγαθίας μας oἱ δέ τύραννοι ἡμῶν τρέμοντες καὶ ὠχροὶ θέλουσι φύγη ἀπ' ἔμπροσθεν μας.

Oἱ φωτισμένοι λαοί της Εὐρώπης ἀσχολοῦνται εἰς την ἀπόλαυσιν της ἰδίας εὐδαιμονίας καὶ πλήρεις εὐγνωμοσύνης διά τας πρὸς αὐτούς τῶν προπατόρων μας εὐεργεσίας, ἐπιθυμοῦσι την ἐλευθερίαν της Ἑλλάδος.

Ἡμεῖς φαινόμενοι ἄξιoι της προπατορικῆς ἀρετῆς καί του παρόντος αἰῶνος εἴμεθα εὐέλπιδες, νὰ ἐπιτύχωμεν την ὑπεράσπισιν αὐτῶν καὶ εἰς βοήθειαν πολλοί ἐκ τούτων φιλελεύθεροι θέλουσιν ἔλθη, διά νὰ συναγωνισθῶσι με ἡμᾶς. Κινηθεῖτε, ὦ φίλοι, καὶ θέλετε ἰδῇ μίαν κραταιάν δύναμιν νὰ ὑπερασπισθῇ τα δίκαιά μας! Θέλετε ἰδῆ καὶ ἐξ αὐτῶν τῶν ἐχθρῶν μας πολλούς οἵτινες παρακινούμενοι ἀπὸ την δικαίαν μας αἰτίαν, νὰ στρέψωσι τα νῶτα πρὸς τον ἐχθρὸν καὶ νὰ ἐνωθώσι με ἡμᾶς· ἂς παρρησιασθώσι με εἰλικρινές φρόνιμα, ἡ Πατρίς θέλει τους ἐγκολπωθῆ! Ποῖος λοιπόν ἐμποδίζει τους ἀνδρικούς σας βραχίονας; Ο ἄνανδρος ἐχθρὸς μας εἶναι ἀσθενῆς καὶ ἀδύνατος.

Oἱ στρατηγοί μας ἔμπειροι, καὶ ὅλοι oἱ ομογενεῖς γέμουσιν ἐνθουσιασμοῦ! Ἑνωθῆτε λοιπόν, oἱ ἀνδρεῖοι καὶ μεγαλόψυχοι Ἕλληνες! Ἄς σχηματισθῶσι φάλαγγες ἐθνικαί, ἄς ἐμφανισθῶσι πατριωτικαί λεγεῶνες, καὶ θέλετε ἰδῆ τους παλαιούς ἐκείνους κολοσσούς του δεσποτισμοῦ νὰ πέσωσιν ἐξ ἰδίων, ἀπέναντι τῶν θριαμβευτικῶν μας σημαιῶν. Εἰς την φωνήν της σάλπιγγός μας ὅλα τα παράλια του Ἰoνίoυ καὶ Αἰγαίου πελάγους θέλουσιν ἀντηχήση· τα ἑλληνικά πλοῖα, τα ὁποῖα ἐν καιρῷ εἰρήνης ἤξευραν νὰ ἐμπορεύωνται καὶ νὰ πολεμῶσι, θέλουσι σπείρη εἰς ὅλους τους λιμένας του τυράννου με το πῦρ καὶ την μαχαίραν την φρίκην καὶ τον θάνατον.

Ποία ἑλληνική ψυχή θέλει ἀδιαφορήση εἰς την πρόσκλησιν της Πατρίδος; Εἷς την Ρώμην ἕνας του Καίσαρος φίλος σείων την αἱματωμένην χλαμύδα του τυράννου ἐγείρει τον λαόν. Tὶ θέλετε κάμη σεῖς ὦ Ἕλληνες, πρὸς τους ὁποίους ἡ Πατρίς γυμνή δεικνύει μέν τας πληγάς της καὶ με διακεκομμένην φωνήν ἐπικαλεῖται την βοήθειαν τῶν τέκνων της; Η θεία πρόνοια, ὦ φίλοι συμπατριῶται, εὐσπλαγχνισθεῖσα πλέον τας δυστυχίας μας ηὐδόκησεν οὕτω τα πράγματα, ὥστε μέ μικρόν κόπον θέλομεν ἀπολαύση με την ἐλευθερίαν πᾶσαν εὐδαιμονίαν. Ἄν λοιπόν ἀπὸ ἀξιόμεμπτον ἀβελτηρίαν ἀδιαφορήσωμεν, ὁ τύραννος γενόμενος ἀγριώτερος θέλει πολλαπλασιάση τα δεινά μας, καὶ θέλομεν καταντήση διά παντός το δυστυχέστερον πάντων των ἐθνῶν.

Στρέψατε τους ὀφθαλμούς σας, ὦ συμπατριῶται! καὶ ἴδετέ την ἐλεεινήν μας κατάστασιν· ἴδετε ἐδῶ τους ναούς καπατημένους· ἐκεῖ τα τέκνα μας ἁρπαζόμενα, διά χρῆσιν ἀναιδεστάτην της ἀναιδοῦς φιληδονίας των βαρβάρων τυράννων μας· τους οἴκους μας γεγυμνωμένους∙ τους ἀγρούς μας λεηλατισμένους καὶ ἡμᾶς αὐτούς ἐλεεινά ἀνδράποδα.

Εἶναι καιρός νὰ ἀποτινάξωμεν τον ἀφόρητον τοῦτον ζυγόν, νὰ ἐλευθερώσωμεν τήν Πατρίδα, νὰ κρημνίσωμεν ἀπὸ τα νέφη την ἡμισέληνον, διὰ νὰ ὑψώσωμεν το σημεῖον δι' οὗ πάντοτε νικῶμεν, λέγω τον Σταυρόν, καὶ οὕτω νὰ ἐκδικήσωμεν την Πατρίδα, καὶ την ὀρθόδοξον ὑμῶν Πίστιν ἀπὸ την ἀσεβῆ τῶν ἀσεβῶν καιαφρόνησιν.

Μεταξύ ἡμῶν εὐγενέστερος εἶναι, ὅς τις ἀνδρειωτέρως ὑπερασπισθῆ τα δίκαια της Πατρίδος καὶ ὠφελιμωτέρως την δουλεύσει. Το ἔθνος συναθροιζόμενον θέλει ἐκλέξη τους δημογέροντάς του, καὶ εἷς την ὕψιστον ταύτην βουλήν θέλουσιν ὑπέκει ὅλαι μας αἱ πράξεις.

Ἄς κινηθῶμεν λοιπόν μέ ἐν κοινόν φρόνιμα, oἱ πλούσιοι ἄς καταβάλωσιν μέρος της ἰδίας περιουσίας, oἱ ἱεροί ποιμένες ἄς ἐμψυχώσωσι τον λαόν με το ἴδιόν των παράδειγμα, καὶ oἱ πεπαιδευμένοι ἄς συμβουλεύσωσιν τα ὠφέλιμα. Oἱ δὲ ἐν ξέναις αὐλαῖς ὑπουργοῦντες στρατιωτικοί καὶ πολιτικοί ὁμογενεῖς, ἀποδίδοντες τας εὐχαριστίας εἰς ἦν ἕκαστος ὑπουργεῖ δύναμιν, ἂς ὁρμήσωσιν ὅλοι εἰς το ἀνοιγόμενον ἤδη μέγα καὶ λαμπρόν στάδιον, καὶ ἂς συνεισφέρωσιν εἰς την πατρίδα τον χρεωστοῦμενον φόρον, καὶ ὡς γενναῖοι ἂς ἐνοπλισθώμεν ὅλοι ἄνευ ἀναβολή καιροῦ με το ἀκαταμάχητον ὅπλον της ἀνδρείας καὶ ὑπόσχομαι ἐντὸς ὀλίγου την νίκην καὶ μετ' αὐτὴν πᾶν ἀγαθὸν. Πoῖoι μισθωτοί καὶ χαῦνοι δοῦλοι τολμοῦν νὰ ἀντιπαραταχθώσιν ἀπέναντι λαοῦ, πολεμοῦντος ὑπὲρ της ἰδίας ἀνεξαρτησίας; Μάρτυρες oἱ ἡρωικοί ἀγῶνες τῶν προπατόρων μας· Μάρτυς ἡ Ἰσπανία, ἥτις πρώτη καὶ μόνη κατετρόπωσεν τας ἀηττήτους φάλαγγας ἑνὸς τυράννου.

Με την ἑνῶσιν, ὦ συμπολῖται, με το πρὸς την ἱεράν θρησκείαν σέβας, με την πρὸς τους νόμους καὶ τους στρατηγούς ὑποταγήν, με την εὐτολμίαν καὶ σταθηρότητα, ἡ νίκη μας εἶναι βεβαία καὶ ἀναπόφευκτος· αὐτή θέλει στεφανώση μέ δάφνας ἀειθαλεῖς τους ἡρωικούς ἀγῶνας μας· αὐτή με χαρακτῆρας ἀνεξαλείπτους θέλει χαράξη τα ὀνόματα ἡμῶν εἷς τον ναόν της ἀθανασίας, διά το παράδειγμα των ἀπερχομένων γενεῶν. Η Πατρίς θέλει ἀνταμείψη τα εὐπειθής καὶ γνήσιά της τέκνα με τα βραβεῖα της δόξης καὶ τιμῆς· τα δὲ ἀπειθῆ καὶ κωφεύοντα εἰς την τωρινήν της πρόσκλησιν, θέλει ἀποκηρύξη ὥς νόθα καὶ ἀσιανά σπέρματα, καὶ θέλει παραδώση τα ὀνόματα τῶν, ὡς ἄλλων προδοτῶν, εἰς τον ἀναθεματισμόν καὶ κατάραν τῶν μεταγενεστέρων.

Ἄς καλέσωμεν λοιπόν ἐκ νέου, ὦ ἀνδρεῖοι, καὶ μεγαλόψυχοι Ἕλληνες, την ἐλευθερίαν εἰς την κλασικήν γῆν της Ἑλλάδος. Ἄς συγκροτήσωμεν μάχην μεταξύ του Μαραθῶνος καὶ τῶν Θερμοπυλῶν. Ἄς πολεμήσωμεν εἰς τους τάφους των Πατέρων μας, oἱ ὁποῖοι διὰ νὰ μας ἀφήσωσιν ἐλευθέρους ἐπολέμησαν καὶ ἐπέθανον ἐκεῖ. Το αἷμα τῶν τυράννων εἶναι δεκτόν εἰς την σκιάν του Ἐπαμινώνδου Θηβαίου, καὶ του Ἀθηναίου Θρασυβούλου, οἵτινες κατετρόπωσαν τους τριάκοντα τυράννους∙ εἰς ἐκείνας του Ἁρμοδίου καὶ Ἀριστογείτονος, oἱ ὁπoῖoι συνέτριψαν τον Πεισιστρατικόν ζυγόν· εἰς ἐκείνην του Τιμολέοντος ὅς τις ἀπεκατέστησε την ἐλευθερίαν εἰς την Κόρινθον καὶ τας Συρακούσας, μάλιστα εἰς ἐκείνας του Μιλτιάδου καὶ Θεμιστοκλέους του Λεωνίδου καὶ των Τριακοσίων, οἵτινες κατέκοψαν τοσάκις τους ἀναριθμήτους στρατούς τῶν βαρβάρων Περσῶν, τῶν ὁποίων τους βαρβαρωτέρους καὶ ἀνανδροτέρους ἀπογόνους πρόκειται εἰς ἡμᾶς σήμερον με πολλά μικρόν κόπον νὰ ἐξαφανίσωμεν ἐξ ὁλοκλήρου.

Εἰς τα ὅπλα λοιπόν, φίλοι, ἡ Πατρίς μας προσκαλεῖ!

'Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης

Την 24 του Φεβρουαρίου 1821
Εἰς το γενικόν στρατόπεδον του Ἰασίου

Ποῖος ἦταν ὁ ἑωσφόρος στὴν Ἀρχαία Ἑλληνική Μυθολογία;

Το Ἑλληνικό ὄνομα «Προμηθεύς»

σημαίνει τον προ της μάθησης - της γνώσης,

αὐτὸν πού προμηθεύεται, τον προνοητικό κι ἐπιμελῆ.

Ἀδέλφια εἶχε τον Ἐπιμηθέα,

τον Ἄτλαντα καὶ τον Μενοίτιο.

Ὁ Ἐπιμηθεύς ἐτυμολογικά συμβολίζει αὐτὸν

ποὺ δὲν ἔχει προνοήσει (το ἐπὶ εἶναι χρονικό),

συνεπῶς αὐτὸν πού σκέφτεται κατόπιν ἑορτῆς.

Ὁ Ἄτλας, αὐτὸν ποὺ δὲν ἀποτάσσεται ἐπιχειρῶντας

πράγματα ποὺ δὲν τολμοῦν οἱ ἄλλοι, καὶ ὁ Μενοίτιος

αὐτὸν ποὺ πράττει ἀπὸ την ἐπιθυμία,

τον φλογερό παρορμητισμό. ...



Ὁ Προμηθέας εὐεργέτησε τους ἀνθρώπους

κλέβοντας ἀπὸ το Δία τὴ φωτιά γιὰ νὰ βελτιώσουν

τὴ ζωή τους, ἀποκτῶντας κατά τον τρόπο αὐτὸ

τὴ γνώση του καλοῦ.

Η φωτιά παραπέμπει στὴν πρώτη γνώση

καὶ γιά το λόγο αὐτὸ ὁ Προμηθέας

καλεῖτο καὶ Ἑωσφόρος, δηλαδή ὁ φέρων το ἑως,

την ἠῶ-αὐγή, το φῶς της γνώσης στοὺς ἀνθρώπους.

Ὁ Δίας, πού ὁ ἑνικὸς του συμβολίζει

αὐτὸν πού ζεύει (Ζεύς) καὶ κατόπιν διαχωρίζει

γιὰ νὰ κυβερνάει (δυισμός), ἔστειλε το διαχειριστή

της φωτιᾶς καὶ του σιδήρου του, τον τρισάθλιο

στὴν οὐσία κουτσό συγγενῆ του τον ὁποῖο κάποτε

εἶχε πετάξει ἀπὸ το πόδι στὴ Λῆμνο, τον Ἥφαιστο,

γιὰ νὰ τιμωρήσει τον Προμηθέα.

Η τιμωρία του ἦταν νὰ ἁλυσοδεθεῖ στὸ ψηλότερο βουνό

καὶ νὰ ἔρχεται ἕνας ἀετὸς νὰ του τρώει

την ἔδρα του ἐπιθυμητοῦ πού τότε πίστευαν

πῶς ἦταν το συκώτι, το ὁποῖο ὅμως ξαναγινόταν.

Οἱ τιτᾶνες πού του ἔβαλαν τις ἁλυσίδες

εἶχαν τα «περίεργα» ὀνόματα Κράτος καὶ Βία.


Το ὄνομα του Προμηθέα, παράγεται



ἀπὸ την πρόθεση «πρὸ» καὶ το ρῆμα «μανθάνω»,

ὅπου το «α», σε ὁρισμένες ἀρχαιοελληνικές

διαλέκτους, γίνεται «η».

Κατά τὴ διάρκεια της Τιτανομαχίας ὁ Προμηθέας

τάχθηκε ὑπὲρ του Δία καὶ γι' αὐτὸ δὲν τιμωρήθηκε

ὅπως οἱ ἄλλοι Τιτᾶνες.




Η συμβολή του στὴν ἀνάπτυξη του ἀνθρώπινου γένους

ἦταν πολύ σημαντική.

Κατά τον Λουκιανό, ὁ Προμηθέας, με την ἀρωγή

της θεάς Ἀθηνᾶς, δημιουργεῖ τον πρῶτο ἄνθρωπο

(Χρυσό Γένος) ἀπὸ πηλό καὶ φωτιά

(κατά ἄλλους με το νερό του ἥρωα Πανοπέα της Φωκίδας)

καὶ με μορφή ὁμοία με αὐτὴ τῶν θεῶν.

Αὐτό ἔλαβε χώρα μετά την Τιτανομαχία.

Κατά τους Ὀρφικούς αὐτὸς ὁ πηλός

ἦταν το χῶμα ποὺ ποτίστηκε

ἀπὸ το αἷμα τῶν Τιτάνων.

Ἀναφερόμενος στὴν δημιουργία του ἀνθρώπου,

ὁ Πλάτωνας μας μεταφέρει την εἰκόνα ἑνὸς ὄντος

σφαιρικοῦ, ποὺ διακρίνοταν σε τρία γένη

(ἀρσενικό, θηλυκό καὶ μεικτό) καὶ εἶχε διπλή σειρά

ἀπὸ μέλη καὶ ὄργανα.

Ἀργότερα ὁ Δίας, ἐπειδή ἐξοργίστηκε

ἀπὸ την ἀλαζονεία τους καὶ φοβήθηκε τὴ δύναμή τους,

τα χώρισε στὰ δύο.

Τα ζῶα δημιουργήθηκαν την ἴδια περίοδο

(μετά την Τιτανομαχία), ἀλλὰ ἀπὸ μίξη ὑλικῶν της Γῆς

καὶ της φωτιᾶς.

Η δημιουργία τῶν ὄντων καὶ του ἀνθρώπου

ἔγινε μέσα στὴ γῆ.

Ὅταν κλήθηκαν ὅλα τα ὄντα της Γῆς

νὰ βγοῦν στὸ φῶς, ἀνατέθηκε στὸν Προμηθέα

καὶ στὸν Ἐπιμηθέα νὰ δώσουν στὸ κάθε ὄν

τα χαρακτηριστικά ποὺ ἔπρεπε νὰ ἔχει.

Ὁ Ἐπιμηθέας ἔπεισε τον ἀδελφὸ του νὰ του ἐπιτρέψει

νὰ ἀναλάβει μόνος αὐτὴ τὴ δουλειά.

Ἔτσι ὁ Ἐπιμηθέας ὀνομάτισε καὶ ἀπέδωσε

στὸ κάθε ὄν τα χαρακτηριστικά ποὺ ἤθελε ὁ ἴδιος,

με τρόπο ὥστε νὰ μὴν μποροῦν

νὰ ἀλληλοκαταστραφοῦν




(αὐτοῖς ἀλληλοφθοριῶν διαφυγὰς ἐπήρκεσε,

Πλάτων, Πρωταγόρας 321α).

Ὅταν ἔφτασε στὸ τέλος ἡ ὥρα του Ἀνθρώπου,

δὲν εἶχε νὰ του δώσει παρά λίγες τρίχες

καὶ νύχια εὐπαθῆ καὶ ἀνίσχυρα.

Ἀπὸ αὐτὸ το λάθος ὁ Προμηθέας ἀνέλαβε

την προστασία του Ἀνθρώπου.

Βλέποντας την κατάντια του ἀνθρώπινου γένους

καὶ την ἀδυναμία του ἀπέναντι στὴ φύση,

ὁ Προμηθέας ἀποφασίζει νὰ του χαρίσει τὴ φωτιά.

Ἔτσι, ἐπισκεπτόμενος το ἐργαστήρι του Ἤφαιστου,

τοποθετεῖ τὴ φωτιά σε ἕνα κούφιο βλαστό νάρθηκα

καὶ τὴ δίνει κρυφά στοὺς ἀνθρώπους.

Ὡς τόπος παράδοσης της φωτιᾶς ἀναφέρεται

ἡ πόλη Σικυῶνα της Πελοποννήσου.

Ο Προμηθέας ἔμαθε τους ἀνθρώπους νὰ χειρίζονται

τὴ φωτιά, νὰ δημιουργοῦν ἐργαλεῖα καὶ τους ἔμαθε

τις Ἐπιστῆμες (ποῦ ἔκλεψε ἀπὸ την Ἀθηνᾶ)

καὶ τα Γράμματα.

Γιὰ νὰ γλυτώσει την ἀνθρωπότητα

ἀπὸ το μένος τῶν θεῶν, την ἔμαθε νὰ τους λατρεύει

καὶ νὰ τους κάνει θυσία.