Δήμητρα καὶ Περσεφόνη, ἕνας μῦθος γιὰ τὴ ζωή καὶ το θάνατο (Ψυχολογική προσέγγιση,
Διάλεξα τους ὁμηρικούς καὶ τους Ὀρφικούς μύθους πρῶτα ἀπὸ ὅλα, γιὰ νὰ σας μιλήσω γιὰ τὴ δημιουργία του κόσμου. Ὁ Ὅμηρος λοιπόν μας λέει, ὅτι οἱ Θεοί καὶ ὅλα τα πλάσματα της γῆς, προῆλθαν ἀπὸ το ρεῦμα του Ὠκεανοῦ ποὺ περιζώνει τον κόσμο, καὶ ὅτι ἡ Τηθύς ἦταν ἡ μητέρα ὅλων τῶν παιδιῶν του. Οἱ Ὀρφικοί μῦθοι πάλι λένε , πῶς ὁ Ἄνεμος ξελόγιασε τὴ μαυροφτέρουγη Νύχτα, τὴ θεά ποὺ ἀκόμα καὶ ὁ Δίας σεβόταν καὶ αὐτὴ τότε γέννησε ἕνα ἀσημένιο αὐγό μέσα στοὺς κόλπους του σκότους καὶ ὅτι ἀπὸ αὐτὸ το αὐγὸ βγῆκε ὁ Ἔρωτας καὶ ἔβαλε σε κίνηση το Σύμπαν.
Ὁ Ἔρωτας εἶχε διπλό φῦλο, χρυσά φτερά καὶ τέσσερα κεφάλια καὶ ἐκείνη, ἡ Νύχτα, ζοῦσε μαζί του σε ἕνα σπήλαιο προβάλλοντας ἡ ἰδία σὰ τριάδα, δηλαδή σὰν Νύχτα, σὰν Τάξη καὶ σὰν Δικαιοσύνη. Καὶ ὁ Ἔρωτας δημιούργησε τὴ γῆ, τὸν οὐρανό, τον ἥλιο καὶ τὴ σελήνη" (Ρομπερτ Γκρειβς ). Διάλεξα νὰ μιλήσω γιὰ τὴ Δήμητρα καὶ την Περσεφόνη γιατί πιστεύω ὅτι μέσα σε αὐτὸ το μῦθο ἐμπεριέχονται ὅλα τα παραπάνω. Καὶ ὅπως μας λέει ο Κακριδής, ὁ μῦθος ἔχει μέσα του ἕνα κόσμο ποὺ ἄλλοτε εἶναι ἕν μέρει λογικός καὶ ἄλλοτε εἶναι ἄλογος.
Ὁ μῦθος , λέει, δὲν ἔγινε γιὰ νὰ εἶναι αἰσθητικά ὡραῖος ἀλλὰ γιὰ νὰ ἀνταποκρίνεται σε ἄλλες ἔξεις της συνείδησης.
Ἁπλῶς μπορεῖ νὰ εἶναι καὶ ὡραῖος. Ὁ μῦθος στὸν ὁποῖο θὰ ἀναφερθῶ εἶναι πολύ ὡραῖος, γιατί μέσα του περιέχει ὅλη τὴ διαδρομή του ἀνθρώπου, δηλαδή τὴ γέννηση καὶ το θάνατο. Καὶ εἶναι ἀλήθεια πῶς το νῆμα του κόσμου το κρατᾶ ὁ Ἔρωτας καὶ ἕπονται ἡ τάξη καὶ ἡ δικαιοσύνη. Γιατί μέσα στὴ Νύχτα βρίσκεται το μυστικό του ἀνθρώπου, εἶναι αὐτὴ ἡ μαγική λειτουργία του σκοτεινοῦ σημείου ποὺ δίδει τὴ κίνηση στὸ κόσμο,καὶ ὅπως γνωρίζομε μέσα ἀπὸ το σκοτάδι ἐρχόμαστε καὶ στὸ σκοτάδι πηγαίνουμε. Ἀπὸ το σκοτάδι της Νύχτας, ἀπὸ το Ἔρεβος, βγῆκε το πεπρωμένο, το γῆρας, ὁ θάνατος, ἡ ἐγκράτεια, ὁ ὕπνος, τα ὄνειρα. Ἡ Δήμητρα, κόρη της Ρέας καὶ του Κρόνου, Γῆ- Δὰ- Μήτηρ, Μητέρα Γῆ ποῦ κρύβει τα σπέρματα. Ἡ λέξη Δὰ ἦταν ἕνα πανάρχαιο ὄνομα γιὰ τὴ Γα- Γαῖα. Ἡ Θεά αὐτὴ λεγόταν Δά- μήτηρ ἡ Δά- μάτερ. Τὴ Δήμητρα την ἔλεγαν Θεσμοφόρο, γιατί ἔθετε τους θεσμούς, Λουσία καὶ Ἐρυνία γιατί λούστηκε στὸ Λάδωνα γιὰ νὰ της περάσει ἡ ὀργὴ γιὰ τον Ποσειδῶνα ποὺ τὴ βίασε.
Την ἔλεγαν ἀκόμα Ὄμπνια ποὺ σημαίνει τροφή καὶ εὐδαιμονία. Ὁ Διόδωρος ὁ Σικελιώτης μας πληροφορεῖ ὅτι εἶναι ἡ μόνη ποὺ μάζευε το ἄγριο σιτάρι ἀπὸ τὴ γῆ ὅταν οἱ ἄνθρωποι δὲν το γνώριζαν καὶ τους ἔδωσε τους νόμους γιὰ νὰ μποροῦν νὰ εἶναι δίκαιοι. Ἡ Δήμητρα εἶναι ἡ ὀργωμένη γῆ, ἡ γόνιμη. Δὲ θεωρήθηκε κατάλληλη γιὰ σύζυγος, ὅπως ἡ Ἤρα καὶ δὲν εἶναι ἰσότιμη με το πνεῦμα.
Εἶναι ἡ ἀθάνατη πηγή της ζωῆς, εἶναι μία θεά εἰρηνική με καλοσύνη καὶ φροντίδα. Εἶναι ὅμως καὶ μία θεά ποὺ ἂν δὲν ἔχει τον ἔλεγχο ὀργίζεται τόσο πολύ ποὺ οἱ Θεοί τὴ φοβοῦνται. Ἡ Δήμητρα, ἀπὸ τον ἀδελφὸ της Δία γέννησε την Κόρη ποὺ ὅταν την ἔκλεψε ὁ Ἄδης ἀπέκτησε ὄνομα καὶ ὀνομάστηκε Περσεφόνη γιατί μόνο τότε ἔγινε γυναῖκα. Περσεφόνη σημαίνει αὐτὴ ποῦ φέρει το Φόνο, αὐτή ποὺ φέρνει την καταστροφή.
Περσεφάττα εἶναι ἀπὸ το Πτέρσις καὶ ἐφάπτω δηλαδή αὐτὴ ποὺ ρίχνει τὴ καταστροφή.
Καὶ πράγματι ἡ ἀπαγωγὴ της ἔφερε την καταστροφή στὴ γῆ, γιατί ὁ πόνος της μάνας της τὴ ξέρανε. Ὁ Ὁμηρικός ὕμνος στὴ Δήμητρα λέει: " Τή Δήμητρα την ὀμορφόμαλλη σεμνή θεά νὰ ψάλλω ἀρχίζω, καὶ τὴ λιγνοστράγαλη μαζί της θυγατέρα, ποὺ ὁ βροντερόφωνος Δίας ἄφηκε τον Ἄδη νὰ ἁρπάξει, την ὥρα ποὺ ἔπαιζε με τις πλουσιόστηθες κόρες του Ὠκεανοῦ μαζεύοντας λουλούδια σε λιβάδι ρόδα, κρόκους, μενεξέδες, κρίνους, ὑάκινθους κι ἕνα νάρκισσο ποὺ ἡ Γῆ γιὰ νὰ πλανέψει τὴ ροδόχρωμη παρθένα καὶ νὰ εὐχαριστήσει τον ἀχόρταγο Ἄδη ἔφτιαξε, με τὴ θέληση του Δία τόσο ἐξαίσιο ποὺ δύσκολα θὰ ἀντιστεκόταν θνητός ἡ ἀθάνατος στὴν ὀμορφιά του. Καὶ ἀπὸ τὴ ρίζα του ξεφύτρωσαν ἑκατὸ λουλούδια κι ἀπὸ τὴ γλυκιά εὐωδιά του ὁλόκληρος ὁ πλατύς οὐρανός πού μας σκεπάζει καὶ ὁλόκληρη ἡ γῆ ἀναγάλλιασαν ὅπως καὶ ἡ ἁλμυρὴ ἄβυσσο της θάλασσας." Σε αὐτὸ το πανέμορφο λουλούδι δὲν ἀντιστάθηκε ἡ κόρη καὶ ἔτσι ἔγινε ἡ βασίλισσα του Κάτω Κόσμου. Κανείς δὲν ἔλεγε στὴ μητέρα Δήμητρα πού πῆγε ἡ κόρη της. Μονάχα ἡ Ἐκάτη την παρηγόρησε κι ἔψαχνε μαζί της νὰ τὴ βρεῖ. Ὀργίστηκε η Δήμητρα καὶ ἡ γῆ ξεράθηκε.
Γιατί αὐτὸς ὁ ἀποχωρισμός εἶναι ἴδιος με το θάνατο. Καὶ αὐτὸς ὁ ἀποχωρισμός εἶναι πού θὰ κάνει την Κόρη, Περσεφόνη.
Τότε θὰ γίνει ὁ ἀπέραντος θρῆνος, καὶ θὰ βυθίσει στὴν κατάθλιψη τὴ μάνα καὶ στὸ θρῆνο την κόρη. Πόσο δύσκολος εἶναι ὁ ἀποχωρισμός ἀπὸ το ἀντικείμενο! Μέχρι τότε ἡ παρθενικότητα της Κόρης δὲν εἶχε θρῆνο. Ἡ ἀθωότητα δὲ σκέφτεται το θάνατο. Με αὐτὴ τὴ βίαιη ἁρπαγή διαλύεται ἡ σχέση μάνας-κόρης καὶ θὰ μπορούσαμε πράγματι νὰ σκεφτοῦμε πῶς ἡ ἀλλαγή ἀντικειμένου εἶναι μία βίαιη πράξη. Καὶ πῆρε ὁ Ἄδης την Κόρη μαζί του μέσα στὰ Τάρταρα, ὁ Ἄδης ὁ γιὸς των Τιτάνων, του Κρόνου καὶ της Ρέας.
Ὁ Ἄδης, Ἄιδης ἡ Ἀιδωνεύς, "σπίτι του Ἄιδου" λεγόταν ὁ κάτω κόσμος πού ἀργότερα ὀνομάστηκε Ἄδης.
Αἷς ἈΙδης θὰ πεῖ πολύ πιθανόν ἀόρατος, σε ἀντίθεση με τον ἥλιο πού εἶναι ὁρατὸς. Καὶ Ἀίδιος ποὺ σημαίνει αἰώνιος. (Karl Kerenyi Ἡ Μυθολογία τῶν Ἑλλήνων σελ 218).
Εἶχε βγεῖ ἀπὸ την κοιλιά της μητέρας του, βρέθηκε στὸ στομάχι του πατέρα του, μαζί με τα ἀδέλφια του, καὶ μετά συμφώνησαν καὶ πῆρε το βασίλειο του Κάτω Κόσμου. Στό Ἔρεβος. Ἐκεῖ στὸ Ἔρεβος ἔγινε το παλάτι του Ἄδη καὶ της Περσεφόνης. Εἶναι ἡ Ὑποχθόνια περιοχή ποὺ στὴ μυθική γλῶσσα εἶναι το σύμβολο του ὑποσυνείδητου καὶ ὁ ἄρχοντας του εἶναι ὁ Πλούτωνας. Ἐκεῖ οἱ σκιές ψυχές των νεκρῶν ἔφταναν εἴτε συνοδευμένες ἀπὸ τον Ἑρμῆ ἡ μόνες τους.
Ἔφταναν στὴ πεδιάδα με τους ἀσφοδέλους ποὺ ἦταν πάντα σκεπασμένη με πάχνη μουντή. Ποτάμια τὴ διαπερνοῦσαν.
Ὁ Ἀχέροντας το ποτάμι χωρίς χαρά, η πηγή της Λήθης ποὺ ἦταν δίπλα στὸ λευκό κυπαρίσσι καὶ, ἐάν ἔπινες ἀπὸ το νερό της, ξέχναγες την ἱστορία καὶ τὴ ζωή σου. Στήν Ἑλληνική μυθολογία ὑπάρχει ἐπίσης μία θεότητα ποὺ ἔχει το ὄνομα μιᾶς ψυχολογικῆς λειτουργίας.
Εἶναι ἡ Μνημοσύνη καὶ αὐτὴ στὸ βασίλειο του Ἄδη, μία πηγή ποὺ τὴ σκίαζε μιά ἄσπρη λεύκα, ἀπὸ ὁπού ἔπιναν οἱ μυημένες ψυχές, σύμφωνα με τα λίγα ποὺ γνωρίζουμε γιὰ τα Ἐλευσίνας μυστήρια.
Ἡ Μνημοσύνη, ἦταν ἡ μητέρα τῶν Μουσῶν.
Εἶναι ἡ θεότητα πού προστατεύει την ποιητική λειτουργία τῶν ποιητῶν.
Ὅλοι γνωρίζουμε ὅτι ὁ ποιητής εἶναι ὁ ἀντιπρόσωπος της παιδικῆς μας ἡλικίας, ἀπὸ την ὁποία θὰ βροῦμε τὴ λύση των συγκρούσεών μας.
Ἡ Μνημοσύνη γνωρίζει, ὅπως μας λέει ὁ Ἡσίοδος, καὶ τραγουδᾶ τα περασμένα, τα τωρινά, καὶ τα μελλούμενα.
Εἶναι ἡ ποιητική λειτουργία πού τόσο μοιάζει με την Ψυχαναλυτική. Ὁ ποιητής εἶναι κυρίως το παρελθόν ποὺ εἶναι ἡ ἀφετηρία του κόσμου.
Ὁ μῦθος της Περσεφόνης, θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι εἶναι μία συμβολική ἀναπαράσταση της περιπέτειας της ἐσωτερικῆς ζωῆς ποὺ, γιὰ νὰ γνωρίσει, θὰ βυθιστεῖ στὸ πένθος, γιὰ νὰ μπορέσει κατόπιν νὰ ἀνθοφορήσει.
Καθρεφτίζει τὴ δύναμη της ἀλλαγῆς. Γιατί οἱ ἄνθρωποι δὲ θὰ μπορέσουν νὰ βιώσουν τις ἀλλαγὲς τῶν ἐποχῶν ἄν δὲν πενθήσουν. Μόνο ἔτσι θὰ ἀποκτήσουν παρελθόν.
Καὶ το παρελθόν εἶναι ἀναπόσπαστο μέρος του κόσμου. Εἶναι ἀκόμη, ὁ μόνος μῦθος πού κανένας ἱστορικός δὲν μπόρεσε νὰ ἐξοστρακίσει, ὅπως ἔχει γίνει με ἄλλους μύθους καὶ αὐτὸ γιατί ὁ συμβολισμός του ὑπονοεῖ τὴ γέννηση της ζωῆς.
Εἶναι το στάρι ποὺ θὰ πεθάνει, θὰ μπεῖ στῆ γῆ γιὰ νὰ ἀναγεννηθεῖ. Εἶναι ἡ ἐννιά του πεπρωμένου.
Γιατί, ὅπως μας λέει καὶ ὁ Caston Bachelart, χαρακτηριστικό του ἀνθρώπου δὲν εἶναι ἡ φύση του, εἶναι ἡ ἱστορία του ποὺ θέλει νὰ τὴ ζήσει, νὰ τὴ δραματοποιήσει, γιὰ νὰ την κάνει πεπρωμένο.! Κανείς ὅμως ἀπὸ τους μελετητές δὲν μπορεῖ νὰ ἐξηγήσει το γιατί ἡ Περσεφόνη πρέπει νὰ ἐγκαταλείψει τον ἄντρα της ὅσο χθόνιος καὶ ἄν εἶναι καὶ νὰ βρεθεῖ πάλι στὴν ἀγκαλιὰ της μητέρας της. Λέγεται λοιπόν ἀπὸ τον Walter Burkert ὅτι εἶναι κάτι ποῦ μόνο στὸν Ἑλληνικό μῦθο βρίσκουμε. Ἥ Περσεφόνη φεύγοντας ἀπὸ την ἀγκαλιὰ της μητέρας της θὰ γνωρίσει τον ἔρωτα του Ἄδη καὶ θὰ τον ἀγαπήσει, γιατί θὰ φάει τα σπόρια ἀπὸ το ρόδι πού θὰ της δώσει γιὰ νὰ εἶναι πιὰ μετά ἀπὸ αὐτὸ γιὰ πάντα δική του. Το ρόδι εἶναι τροφή γιὰ τους νεκρούς.
Ἡ ροδιά, ἡ ἀνεμώνα εἶχαν φυτρώσει ἀπὸ το αἷμα του Ἄδωνι.
Ὁ Ἄδης ἔδωσε στὴν Περσεφόνη, πρὶν φύγει γιὰ νὰ συναντήσει τὴ μητέρα της, ἑπτὰ σπόρους ἀπὸ το ρόδι καὶ λέγεται ὅτι αὐτοὶ οἱ σπόροι ἀντιπροσώπευαν τις ἑπτὰ φάσεις της σελήνης, φάσεις ποὺ οἱ γεωργοί περιμένουν γιὰ νὰ ἐμφανιστοῦν τα πρῶτα βλαστάρια τῶν καρπῶν. Γύρισε λοιπόν ξανά στὴν ἀγκαλιὰ της μητέρας της καὶ ἀμέσως βλάστησαν οἱ κρυμμένοι μέσα στὴ γῆ σπόροι. Tὸ πένθος εἶχε περάσει. Οἱ μῦθοι ἐκφράζονται μόνο με συμβολική γλῶσσα, ἐξ αἰτίας ὅμως της ὀδύνης καὶ της ὀργῆς ποὺ μποροῦν νὰ προκαλέσουν μποροῦν νὰ ἐξιδανικευτοῦν. Ἡ ἐξιδανίκευση της ἀγάπης ποὺ ἡ Δήμητρα ἔτρεφε γιὰ την κόρη της δὲν ἦταν τίποτε ἄλλο ἀπὸ τὴ διχοτομημένη πλευρά του ἐαυτού της. Ἔβλεπε στὸ πρόσωπό της κόρης της ἕνα κομμάτι του ἐαυτού της, ποὺ ὅμως δὲν μποροῦσε νὰ καταλάβει, γιατί αὐτὴ ἡ σχάση ποὺ δημιουργοῦνταν ἦταν ἡ ἀπαγόρευση του ἔρωτα ποὺ θεωροῦσε πῶς θὰ ἦταν ἡ βασική αἰτία γιὰ νὰ χάσει τὴ κόρη της.
Ἔγινε ἔτσι δέσμια αὐτοῦ του ἀρχαϊκοῦ καὶ ἀνελέητου ὑπερεγώ της. Πιθανόν αὐτὸ πού την τρόμαζε νὰ ἦταν το κομμάτι του σκότους, πού αὐτὴ δὲν ἄντεχε, το κομμάτι της νύχτας ποὺ ἐμπεριέχει τον Ἔρωτα καὶ τα βάσανα ποὺ ἔχει ὁ ναρκισσισμός. Ο Paul Diel λέει, ὅτι ὁ μῦθος της Δήμητρας συμβολίζει ἕνα ἀκόμα στοιχεῖο: τους πολλαπλούς μύθους του ἀνθρώπου, ποὺ εἶναι ἐκτεθειμένοι στὸ διεστραμμένο πειρασμό.
Ἡ Περσεφόνη, ἐγκλωβισμένη μέσα σε αὐτὴ τὴ σχάση, ἀναγκάστηκε νὰ ἀνεβοκατεβαίνει ἀνάμεσα στὴ ἐπιθυμία καὶ στὸν ἀτελῆ ἀποχωρισμό ἀπὸ την ἀρχαϊκή δύναμη της μητέρας της. Ἡ Περσεφόνη ἀκόμα, δὲν εἶναι σύμβολο ἀνεξαρτησίας, ὅπως ἦταν π.χ ἡ Ἀφροδίτη καὶ δὲν μποροῦσε νὰ ἐκφραστεῖ χωρίς τὴ μεσολάβηση της μητέρας της καὶ του συζύγου της. Γι’ αὐτὸ το λόγο πιθανόν ἀντέγραφε τὴ μητέρα της με το νὰ ἐλέγχει τον Κάτω Κόσμο, τιμωροῦσε δὲ ἀνελέητα τις ἑκάστοτε ἐρωμένες του Ἄδη. Δὲν εἶναι τόσο ἀθώα ὅπως πιθανόν νὰ θέλαμε.
